مدیریت بحران

انسان از ابتدای حیاتش بر روی کره زمین همواره توسط نیروهای طبیعت همچون زلزله که یکی از مشخصات سیاره ماست وهرساله در سراسر جهان هزاران قربانی گرفته وخسارتهای مالی فراوانی وارد می کند به گونه ای شدید وبی رحمانه مورد تهدید بوده است

انسان از ابتدای حیاتش بر روی کره زمین همواره توسط نیروهای طبیعت همچون زلزله که یکی از مشخصات سیاره ماست وهرساله در سراسر جهان هزاران قربانی گرفته وخسارتهای مالی فراوانی وارد می کند به گونه ای شدید وبی رحمانه مورد تهدید بوده است .

زلزله حادثه ای است که بطور ناگهانی ویا فزاینده ای روی می دهد و با تهدید زندگی بشری و مختل کردن سیرعمومی امورات مردم تلفات وخسارات بسیاری را به جامعه انسانی تحمیل می کند به گونه ای که مقابله با آن نیازمند بسیج امکانات وانجام اقدامات اساسی وفوق العاده نسبت به حالت عادی است . مدیریت بحران راه مقابله با آثار زلزله است. در این مقاله سعی بر این است تا با بیان تعریفی از بحران ومدیریت بحران , اصول ومبانی برنامه ریزی برای دستیابی به نظام جامع مدیریت بحران شرح داده شود.

۱- مقدمه:

شواهد زمین شناسی نشان می دهند که از میلیون ها سال قبل از شروع حیات موجودات زنده بر روی کره زمین این سیاره با پدیده ای ویرانگر به نام زمینلرزه مواجه بوده است وبارها آنرا تجربه نموده است.انسان نیز در طول شناخته شده حیاتش همواره توسط نیروهای خصمانه طبیعت که شاید زلزله مخرب ترین آنها باشد به گونه ای شدید وبی رحمانه مورد تهدید بوده است. زلزله یکی ازمشخصات سیاره ماست که به تنهایی در سراسر جهان هزاران زندگی را قربانی وخسارات مالی فراوانی وارد کرده است وبه دلیل گستردگی قلمرو و نیز وسعت وشدت خساراتی که وارد می سازد یکی از شناخته شده ترین بلایای طبیعی جهان است. زلزله از جمله عواملی است که می تواند به بروز بحران منجر شود . بانظر به قرارگیری کشور ایران در منطقه لرزه خیز دنیا وغیر قابل پیش بینی بودن مکان و زمان زلزله وجود طرح جامع مدیریت بحران برای کاهش خطرات وضایعات ناشی از بروزآن بسیار مهم وحیاتی است. یکی از مهمترین فاکتورهایی که در افزایش ویا کاهش میزان خسارتها وتلفات انسانی در زمان بروز بلایای طبیعی تاثیر فراوانی دارد وجود ویا فقدان سیستم مدیریت بحران کارا می باشد.ساماندهی‌ و یا تدوین‌ ساختاری‌ مناسب‌ برای‌ مدیریت‌ زمین‌لرزه‌ (مدیریت‌ بحران‌) به‌ منظور اجرای‌ فرآیندمنتج‌ به‌ مقابله‌ بابحران‌ زمینلرزه‌ در كشور به‌ویژه‌ در شهرهای‌ مهم‌ و بزرگ‌ درابعادپیشگیری‌، كاهش‌خطرات‌،پاسخگویی‌، امداد و نجات‌، خدمات‌ پشتیبانی، بهبود و بازسازی‌ است.

۲- بحران :

حادثه ای است که بطور ناگهانی ویا فزاینده ای روی می دهد وبا تهدید زندگی بشری و مختل کردن سیرعمومی امورات مردم آن منطقه تلفات وخسارات بسیاری را به جامعه انسانی تحمیل می کند به گونه ای که مقابله با آن نیازمند بسیج امکانات وانجام اقدامات اساسی وفوق العاده نسبت به حالت عادی است . بصورت دقیق تر بحران عبارت است از عدم انطباق بین نیازها و منابع. بدین معنی که در شرایط عادی توازن بین نیازهای جامعه از یک سو وتوانمندیها ومنابع موجود از طرف دیگر برقرار است.با بروز شرایط بحرانی که می تواند نتیجه بروز هر اتفاق غیرعادی و پیش بینی نشده طبیعی و غیر طبیعی همچون زلزله، سیل، طوفانهای بزرگ، جنگ و ... باشد، بدلیل شرایط خاصی که بر جامعه تحمیل می­شود، دیگر شاهد توازن بین نیازها و منابع نخواهیم بود.با بروز شرایط بحرانی توانمندیها بدلیل آسیب دیدگی زیر ساختها بشدت کاهش می­یابد که معمولا با روانه کردن کمک به مناطق بحران زده سعی در جبران این افت منابع می کنند. از سوی دیگر، با وجود اینکه تعداد نیازها در شرایط بحرانی بسیار محدود می­شود، ولی میزان تقاضا برای همین تعداد اندک نیازها آنچنان افزایش می­یابد که بار بسیار زیادی را به جامعه تحمیل می­نماید.برای مثال در یک منطقه آسیب دیده از زلزله، با تخریب و از بین رفتن انبارها و راههای ارتباطی توان ارائه خدمات کاهش می یابد. نیاز به برخی موارد همچون امکانات ورزشی و تفریحی بصورت موقت از بین رفته و حجم بسیار بالایی از تقاضا برای نیازهای اولیه از جمله خوراک، پوشاک، سرپناه موقت و ... ایجاد می­گردد . بحران‌ها به‌ عوامل‌ بسیار زیادی‌ از جمله‌ عوامل‌ طبیعی‌ و عوامل‌ انسانی‌ بستگی‌ دارد و در هنگام‌ وقوع،‌ ساختارپیچیده‌ای‌ به خود می‌گیرند كه‌ مبارزه‌ با آنها را عملاً دشوار می‌نماید. در میان‌ افرادی‌ كه‌ با مدیریت‌ كاهش‌ اثرات‌نامطلوب‌ سوانح‌ طبیعی‌ سرو كار دارند عموماً نظریه‌ جامع‌ و فراگیری‌ كه‌ در رابطه‌ با اولویت‌ها و اصولاً مدیریت‌این‌ گونه‌ سوانح‌ باشد وجود ندارد و در نتیجه‌ مدیران‌ نظام‌، تشكیلات‌ معینی‌ را برحسب‌ فرضیات‌ موجود سازمان‌داده‌ و وارد عمل‌ می‌نمایند . با توجه‌ به‌ لرزه‌ خیزی‌ ایران‌، نیاز مبرمی‌ به‌ تدوین‌ روشی‌ منسجم‌، برای‌ مدیریت‌ این‌ سانحه‌ طبیعی‌ احساس‌ می‌شود، كه‌ برپایه‌ اصول‌ علمی‌ دانش‌ زمین لرزه‌، آسیب‌ پذیری‌ و در نهایت‌ مدیریت‌ با توجه‌ به‌ ابعاد گسترده‌ پیامد آن،‌ استوارباشد.قریب پنج قرن از عمر ظاهر شدن واژه بحران (CRISIN) در زبان لاتین سپری شده و طی دو قرن اخیر واژه های CRISIS و CRISE در زبــانهای انگلیسی و فرانسه از ادبیات گسترده ای برخوردار شده اند. اگر در تعریف بحران در حوزه های سیاسی - فرهنگی به دلیل نگرشهای ذاتاً جهت دار ذینفعان توافق عامی وجود ندارد اما در حوزه های علوم تجربی و پزشكی و هر آنجا كه مقیاسهای كمّی به كمك گرفته می شوند جدال كمتری در درجه بندی (مراحل پایین خروج از حالت عادی تا رسیدن به حد بحران) و تعریف بحران وجود دارد. (۱,۲)

۳- مدیریت بحران:

از اواخر قرن گذشته به دلیل خسارات وتلفات زیاد سوانح طبیعی توجه سازمانهای دولتی وغیر دولتی در کشورهای توسعه یافته معطوف به شناخت ساز وکار این سوانح وایجاد تمهیداتی برای مدیریت بر آنها گردید.سازمان ملل متحد نیز با هدف فراهم آوردن زمینه تلاش جهانی برای نیل به محیط ایمن در مقابل سوانح طبیعی وکاهش آثار آنها آخرین دهه قرن گذشته را به عنوان دهه بین المللی کاهش آثار بلایای طبیعی(IDNDR)نامگذاری نمود که یکی از اهداف هفت گانه این دهه مدیریت بحران بوده است.یک ضرب المثل چینی درباره تاکتیکهای جنگی می گوید:"شما می توانید به پیروزی مطمئن باشید اگر خودتان ودشمنتان را به خوبی بشناسید". این جمله می تواند به عنوان اساسی ترین دستورالعمل اجرایی مدیریت بحران محسوب گردد به دلیل اینکه ارزیابی خطر پذیری ناشی از وقوع بحران وتشخیص وبهینه سازی منابع ضد بحران ارکان اساسی طرح وبرنامه مدیریت بحران راتشکیل می دهند. در واقع مدیریت بحران فرایند کاهش خطر پذیری سانحه با استفاده ازمنابع ضد بحران به گونه ای کاراواثربخش است . مدیریت بحران علمی است کاربردی که به وسیله مشاهده سیستماتیک بحرانهای پیشین وتجزیه وتحلیل آنها درجستجوی یافتن ابزاری است که به وسیله آنها ازیک سو بتوان ازوقوع فجایع پیشگیری نمود ویا برای مقابله با آنها آماده شد وازسوی دیگردرصورت وقوع آنها نسبت به امدادرسانی سریع وبهبوداوضاع اقدام نمود. مدیریت بحران علم نوینی است که درسطح مختلف کشوری می تواند اشکال مختلف ومتفاوتی داشته باشد. در مدیریت بحران خطرات بالقوه ومنابع موجود مورد ارزیابی قرارگرفته وتلاش می شود که با برنامه ریزی های فنی ودقیق میان منابع وتواناییهای موجود ونیز خطرات احتمالی زلزله توازن برقرار شده تا با کمک منابع موجود بتوان بحران را کنترل کرد.بحران از هر نوع که باشد آثار قابل ملاحظه ای بر جامعه خواهد داشت. بحرانها از لحاظ ماهیت بزرگی وشدت تفاوتهای اساسی دارند که می توانند پتانسیلهای اجرایی سازمانهای درگیررا دچار اختلال نمایند.مدیریت بحران زلزله یک موضوع مدیریتی صرف نمی باشد بلکه تابع ویژگی های ژئوفیزیکی ساختگاه و ویژگیهای مهندسی مستحدثات است. درحقیقت مدیریت بحران زمینلرزه به معنی ایجادتمهیداتی مدیریتی ومهندسی برای مقابله با زلزله است که به کاهش آثارآن منتهی می شود واین تمهیدات براساس شناخت ژئوفیزیکی ومهندسی زلزله وآثار وعوارض آن می گردند.

●مدیریت بحران دارای چهار رکن اساسی زیراست:

- کاهش خسارات

- آمادگی

- واکنش

- بازسازی وعادی سازی

برخی ویژگی های مدیریت بحران عبارتنداز:

- زمینه های مشارکت مردم رادرآمادگی ومقابله با بحران وکاهش اثرات بلایای طبیعی فراهم می آورد

- به نیاز آسیب دیدگان واقف می شود.

- مدیریت مستقل وپرداختن به عملیات امداد رسانی جدید را تشویق می کند.

- به توسعه عملیات مقابله با بحران وآمادگی در برابر بحران اهمیت می دهد.

- به کاری که درباره آن بهترین اطلاعات وآگاهی را دارد دست می زند.

- سازماندهی ساده وکارمندان ستادی اندکی دارد. ]۳[

▪نقاط اشتراک اغلب بحرانها عبارتند از:

الف- نیاز به تصمیم گیری های فوری با توجه به بحرانی بودن شرایط

ب- محدود بودن راه حلها : در صورتی که مدیریت بحران در یک کشور مبتنی بر روشهای سنتی باشد این راه حلها بیشتر محدود خواهند بود.

پ- تصمیمات غلط عواقب زیان بار ودر برخی موارد جبران ناپذیر به دنبال خواهد داشت.

ت- در یک بحران سازمانها وادارات مختلفی(در کشور ما نهادهایی همچون وزارت بهداشت،هلال احمر،سپاه پاسداران،بسیج وارتش جمهوری اسلامی ایران)درگیرخواهند بودکه درصورت برنامه ریزی غلط دربیشتر موارد دچار تداخل وظایف می شوند.

۱-۳- تقسیم بندی مدیریت بحران

دریک تقسیم بندی کلی می توان مدیریت بحران رابه دوبخش تقسیم نمود:مدیریت دولتی ومدیریت غیر دولتی.درکشورما مدیریت بحران بیشتر جنبه سنتی دارد.دردیدکلان به امر مدیریت بحران متوجه می­شویم که معمولا بصورت سنتی مراحل زمانی زلزله را به سه مرحله قبل، حین و پس از زلزله تقسیم بندی می­کنند. از سوی دیگر در کشور ما همواره تصور بر این بوده است که مدیریت بر بحران فقط مختص پس از وقوع بحران است و هیچ نیازی به آمادگی برای مقابله برای مدیریت بر بحران نیست و تمام تصمیمات بصورت همزمان گرفته می­شود. یعنی تمام مدیرانی که تا زمان وقوع زمین لرزه کوچکترین آموزشی در زمینه همکاری به هنگام بحران و ... ندیده­اند، با وقوع زلزله، در ستاد بحران تشکیل شده، حاضر می­شوند. این نظامی بوده است که تا کنون در کشور ما جاری بوده که نتایج عملکرد بر اساس چنین روشی را می­توانیم از زلزله­های گذشته و عملکردهای گذشته شاهد باشیم . در صورتی که تمام برنامه های اجرایی مدیریتها می­بایست برای مواقع بحرانی از قبل طراحی و تمرین شده باشند. همانگونه که تمام مقاوم سازیها و ایمن سازیها باید قبل از وقوع زلزله انجام پذیرد. آنچه که برای بعد از زلزله می­ماند عملکرد صحیح بر اساس برنامه ریزیهای از قبل تهیه شده و استفاده بجا، بموقع و صحیح از مواد و ملزومات آماده شده برای شرایط بحرانی است. آنها كه در اقدامات پیشگیرانه موفق تر بودند شانس موفقیت مدیریت بحران بیشتر، هزینه های آن كمتر و وظایف آن آسانتر خواهد بود. در هنگام وقوع بحرانی مانند زلزله به منظور جلوگیری از پراكنده كاری یا هرز رفتن نیروها و زمان و ایجاد انسجام، یكپارچگی و هماهنگی بین نیروی امدادی و مدیریت بحران لازم است كه معمولاً اقدام اساسی رادردستوركار خود قرار دهد.[۲]

۴-جایگاه برنامه ریزی در چرخه مدیریت بحران :

در چرخه مدیریت بحران برنامه ریزی فرآیند اصلی محسوب میشود. با برنامه ریزی مناسب می توان علاوه بر تحقق اهداف سازمانی در زمینه اجرایی با بهره گیری ازحداکثر توان حداقل اتلاف منابع را انتظار داشت.برنامه ریزی های شهری وعملیاتی به شرط اینکه در چارچوب برنامه راهبردی مدیریت بحران کشور باشند موفق خواهند بود. در این مقاله با توجه به خط مشی اجرایی مورد نظر ودر قالب طرح راهبردی مدیریت بحران طرح یک برنامه مدون آمادگی در برابر زلزله ارائه می گردد:[۴]

الف- معرفی مراحل مختلف برنامه ریزی:

برای نیل به یک برنامه مدون آمادگی و مدیریتی از فهرست ده مرحله ای زیر می توان استفاده نمود:

-انگیزش وتوجه مسوولین به امر زلزله در منطقه

- مشخص نمودن محدودیتهای اقتصادی وسیاسی در شهر

- تشکیل کمیته شورای شهر

- مرور برنامه های موجود شهری وفعالیتهای پشتیبانی در مواقع اضطراری شهر

- برآورد آسیب پذیری وارزیابی خطر مناطق مختلف شهر

- بنا نهادن فرضیات کلیدی در خصوص شهر

- پذیرش اهداف وضروریات

- تشکیل کمیته های کاری

- تهیه چارت تشکیلات

- تقسیم کار وتخصیص وظایف

۱-۴-طراحی واجرای برنامه

در طراحی واجرای برنامه از خدماتی همچون تشکیل کمیته های کاری،مروری بر مطالب مورد نیاز وکارهای قبلی و تعیین فعالیت واقدامات لازم بهره گرفت. برای دستیابی به اجرای موثر برنامه می توان به مواردی همچون تفویض اختیارات به افراد ذیصلاح,ید بر آموزش ، کنترل ونظارت مداوم ،شناخت موانع وکمکهای محیطی و....اشاره نمود.

۲-۴- الگوی برنامه ریزی برای مقابله با بحران ناشی از زلزله:

الگوی مناسب برای برنامه ریزی مقابله با بحران ناشی اززلزله دریک شهر شامل چهار مرحله زیر می باشد:] ۵]

-تعیین هدف کلی واهداف عملیاتی مقابله با بحران:

برای تحقق این هدف بایستی چهار موضوع اساسی زیر مدنظر باشند:

- ایجاد مصونیت درمقابل خطرات ناشی از زلزله:

این امرمیتواند علاوه برمصون نمودن شهر دربرابر زلزله شامل مصونیت جانی درمقابل عوامل آسیب رسان نشات گرفته ازعوامل آسیب پذیر زلزله باشد.

-کنترل وضعیت پس از زمینلرزه:

به عنوان مثال می توان به اقدامات بهداشتی که به جلوگیری از افزایش صدمات جسمی -روانی و مرگ ومیرمنجرمی شودویا تامین مایحتاج زندگی برای مجروحین وبازماندگان فاجعه اشاره کرد.

- تامین امنیت در جامعه:

پس از زلزله باید امنیت را درجامعه برقرارکرد همانگونه که همگان شاهد بودیم پس از زلزله تلخ شهر بم در همان مراحل اولیه پس از حادثه امنیت شهر بروات به ارتش جمهوری اسلامی ایران سپرده شد .

نوشته شده توسط محمد هوشمندزاده

---