سیر تحول بانكداری الكترونیك در ایران

دسترسی تعداد زیادی از مردم جهان به شبكه جهانی اینترنت و گسترش ارتباطات الكترونیك بین افراد و سازمان های مختلف از طریق دنیای مجازی, بستری مناسب برای برقراری مراودات تجاری و اقتصادی فراهم كرده است

در این مقاله سعی شده تا ضمن ارائه مفاهیم و تعاریف، ویژگی‌ها و الزامات تجارت و بانكداری الكترونیك، ابزارها و كانال‌های بانكداری الكترونیك معرفی شود و وضعیت هر یك به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد.

رشد و گسترش روز افزون فناوری ارتباطات، انقلابی را در ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها و عملكرد سازمان‌ها ایجاد كرده است. این فناوری روش‌های كاركرد و نگرش افراد، سازمان‌ها و دولت‌ها را دگرگون ساخته و باعث ایجاد صنایع نوین، مشاغل جدید و خلاقیت در انجام امور شده است. ظهور پدیده‌هایی چون كسب و كار الكترونیك، تجارت الكترونیك و بانكداری الكترونیك از نتایج عمده نفوذ و گسترش فناوری اطلاعات در بعد اقتصادی است. كشور ما در عرصه حضور و به‌كارگیری تجارت و بانكداری الكترونیك، كشوری جوان است و تا رسیدن به وضعیت مطلوب را ه درازی در پیش رو دارد.

قانون تجارت الكترونیك در دی ماه سال ۱۳۸۲ تصویب شد. در زمینه بانكداری الكترونیك تاكنون فعالیت‌های گسترده‌ای صورت گرفته، لیكن نبود برخی زیر ساخت‌ها در ابعاد مختلف موجب كندی این فعالیت‌ها شده است. در این مقاله سعی شده تا ضمن ارائه مفاهیم و تعاریف، ویژگی‌ها و الزامات تجارت و بانكداری الكترونیك، ابزارها و كانال‌های بانكداری الكترونیك معرفی شود و وضعیت هر یك به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد.

● مقدمه

دسترسی تعداد زیادی از مردم جهان به شبكه جهانی اینترنت و گسترش ارتباطات الكترونیك بین افراد و سازمان‌های مختلف از طریق دنیای مجازی، بستری مناسب برای برقراری مراودات تجاری و اقتصادی فراهم كرده است. تجارت الكترونیك عمده‌ترین دستاورد به‌كارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) در زمینه‌های اقتصادی است.

استفاده از این فناوری موجب توسعه تجارت، تسهیل ارتباطات عوامل اقتصادی، فراهم كردن امكان فعالیت برای بنگاه‌های كوچك و متوسط، ارتقای بهره‌وری، كاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در زمان شده است. فناوری ارتباطات و اطلاعات امكان افزایش قابلیت رقابت‌پذیری بنگاه‌ها را فراهم ساخته و همچنین به ایجاد مشاغل جدید منجر شده است.

بر اثر گسترش این فناوری حجم تجارت الكترونیك در جهان روزبه‌روز در حال رشد است. طبق تحقیقات منتشر شده توسط موسسه فارستر، پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۰۲ حجم تجارت الكترونیك به طور متوسط سالانه بیش از ۵۸‌درصد رشد كرده و از ۲۲۹۳‌میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۱۲۸۳۷‌میلیارد دلار در سال ۲۰۰۶ بالغ شود.

یكی از ابزارهای ضروری برای تحقق و گسترش تجارت الكترونیك، وجود سیستم بانكداری الكترونیك است كه همگام با سیستم‌های جهانی مالی و پولی عمل و فعالیت‌های مربوط به تجارت الكترونیك را تسهیل كند. در حقیقت می‌توان گفت كه پیاده سازی تجارت الكترونیك، نیازمند تحقق بانكداری الكترونیك است. به همین دلیل، استفاده از سیستم‌های الكترونیك در موسسات مالی و اعتباری جهان به سرعت رو به گسترش بوده و تعداد استفاده كنندگان از خدمات بانكداری الكترونیك روز به روز در حال افزایش هستند.

براساس گزارش تحقیقاتی موسسه Data Monitor (از مراكز برجسته تجزیه و تحلیل اطلاعات بانكداری در اروپا) آمار استفاده‌كنندگان از سیستم‌های بانكداری الكترونیك در هشت كشور فرانسه، آلمان، ایتالیا، هلند، اسپانیا، سوئد، سوئیس و انگلیس از ۵/۴‌میلیون نفر در سال ۱۹۹۹ به حدود ۲۲‌میلیون نفر در سال ۲۰۰۴رسیده است. در سال ۲۰۰۵ بیش از ۷۵‌درصد شركت‌های فعال در كشورهای توسعه یافته حداقل از یكی از خدمات بانكداری الكترونیك استفاده می‌كنند. این روند برای بانك‌ها هم یك فرصت و هم یك تهدید به شمار می‌آید.

ایران در زمینه تجارت و بانكداری الكترونیك، كشوری جوان است و تا رسیدن به سطحی قابل قبول از آن، راه درازی در پیش دارد. ورود فناوری جدید در این دو زمینه، نیازهای جدیدی را در پردازش و تبادل داده‌ها، ابزارها و زیر ساخت‌های مناسب پیاده‌سازی آن و نیز نحوه ارائه خدمات بانكی نوین مطرح كرده است. با نگاهی به تجارب كشورهای پیشرفته و رشد خدمات بانكداری الكترونیك می‌توان نیازهای در حال شكل‌گیری و روند فزاینده آن را در زمینه خدمات بانكی در ایران تا حد مناسبی پیش‌بینی كرد. نظر به روش‌های سنتی موجود در بانك‌های كشور و نارسایی این روش‌ها در ارائه خدمات جدید، تهیه زیرساخت‌های مورد نیاز در بانك‌ها از ضروریاتی است كه خوشبختانه مورد توجه مسوولان امر قرار گرفته و فعالیت‌های گسترده‌ای در سیستم بانكی كشور برای ارائه بانكداری الكترونیك و دیگر خدمات نوین بانكی انجام شده است.

● كسب و كار الكترونیك

این واژه برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ توسط شركتIBM مطرح شد. كسب و كار الكترونیك مفهومی عام‌تر از تجارت الكترونیك را در بر می‌گیرد. تجارت الكترونیك بیشتر تكیه بر ارتباط بیرونی بنگاه یا فرد دارد. در حالی كه كسب و كار الكترونیك علاوه بر ارتباطات بیرونی به استراتژی درون سازمان نیز اشاره دارد و شامل تجارت الكترونیك (EC) هوشمندی شركت‌ها (BI)، مدیریت روابط با مشتری (CRM)، مدیریت زنجیره تامین (CSM) و برنامه ریزی منابع شركت (ERP) می‌شود. به طور خلاصه كسب و كار الكترونیك تلفیق سیستم‌ها و فرآیندها و زنجیره‌های تامین و كل بازار با استفاده از اصول و فناوری‌های مرتبط با استفاده از ابزار اینترنت است كه در هشت بخش ارائه می‌شود:

۱) شركت با مصرف كننده،

۲) شركت با شركت،

۳) مصرف كننده با مصرف كننده،

۴) شركت با دولت،

۵) دولت با مصرف كننده،

۶) شركت با كاركنان،

۷) شخص با شخص،

۸۰ شركت با مصرف كننده.

● تجارت الكترونیك

برای تجارت الكترونیك به عنوان یكی از پدیده‌های بزرگ قرن ۲۱ تعاریف مختلفی ارائه شده است كه از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

▪ هدایت ارتباطات كاری و معاملات بر روی شبكه‌ها از طریق رایانه،

▪ خرید و فروش كالاها و خدمات و انتقال سرمایه‌ها از طریق ارتباطات دیجیتالی،

▪ كاربرد وسایل الكترونیك برای تبلیغ، فروش، توزیع و پشتیبانی محصولات .

اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۷ آن را به شكل زیر تعریف كرد:

تجارت الكترونیك بر پردازش و انتقال الكترونیك داده‌ها شامل متن، صدا و تصویر مبتنی است. تجارت الكترونیك فعالیت‌های گوناگونی از قبیل مبادله الكترونیك كالاها و خدمات و تحویل فوری مطالب دیجیتالی و انتقال الكترونیك را در‌بر دارند.

تجارت الكترونیك كه تا چندی قبل به تعداد معینی از شركت‌ها محدود می‌شد، در حال ورود به عصر جدیدی است كه در آن تعداد زیادی مصرف كننده در شبكه حضور دارند. به علاوه محتوای آن از حیطه مبادله داده‌های مربوط به سفارش دادن یا قبول سفارش فراتر رفته و فعالیت‌های عمده‌ تجاری از قبیل تبلیغات، آگهی، مذاكرات، قراردادها و تسویه حساب‌ها را نیز در برگرفته است.

از مجموعه تعاریف ارائه شده فوق می‌توان نتیجه گرفت كه زمینه‌های كاربرد تجارت الكترونیك بسیار گسترده‌تر از مبادله كالا و خدمات و وجوه است و در تعریف آن و تعیین سیاست‌های مورد نظر باید علاوه بر كاربرد‌های بالفعل به كاربردهای بالقوه آن نیز توجه داشت.

برای تجارت الكترونیك مزایا و ویژگی‌های زیادی ذكر شده است كه در یك دسته بندی كلی می‌توان آنها را به شرح ذیل تقسیم كرد.

▪ جهانی شدن تجارت،

▪ حذف محدودیت‌های زمانی و مكانی،

▪ كاهش قیمت منابع جهت خرید،

▪ افزایش‌درصد فروش،

▪ دسترسی آسان به اطلاعات لازم،

▪ كاهش چشمگیر هزینه‌های معاملاتی،

▪ كاهش هزینه‌های زمانی معاملات.

محتوای تجارت الكترونیك دیگر به سفارش دادن و سفارش گرفتن محدود نمی‌شود بلكه فعالیت‌های عمده تجاری از قبیل تبلیغات، آگهی، مذاكرات، قراردادها و تسویه حساب‌ها را نیز دربرگرفته است.

● بانكداری الكترونیك

برای شناخت هر پدیده ای لازم است تا ابتدا تعریف مشخصی از آن پدیده و عوامل و متغیرهای مرتبط با آن ارائه كرد. برای بانكداری الكترونیك تعاریف گوناگونی ارائه شده كه از آن جمله می‌توان به تعاریف زیر اشاره كرد.

▪ فراهم آوردن امكان دسترسی مشتریان به خدمات بانكی با استفاده از واسطه‌های ایمن و بدون حضور فیزیكی (كهزادی، اولین همایش تجارت الكترونیك،۱۳۸۲)،

▪ استفاده مشتریان از اینترنت برای سازماندهی، آزمایش یا انجام تغییرات در حساب‌های بانكی خود و یا سرمایه‌گذاری و بانك‌ها برای ارائه عملیات و سرویس‌های بانكی،

▪ ارائه مستقیم خدمات و عملیات بانكی جدید و سنتی به مشتریان از طریق كانال‌های ارتباطی متقابل الكترونیك.

بانكداری الكترونیك شامل سیستم‌هایی است كه مشتریان موسسات مالی را قادر می‌سازد تا در سه سطح اطلاع‌رسانی، ارتباط و‌تراكنش از خدمات و سرویس‌های بانكی استفاده كنند.

الف) اطلاع رسانی:

این سطح ابتدایی‌ترین سطح بانكداری اینترنتی است. بانك اطلاعات مربوط به خدمات و عملیات بانكی خود را از طریق شبكه‌های عمومی یا خصوصی معرفی می‌كند.

ب) ارتباطات:

این سطح از بانكداری اینترنتی امكان انجام مبادلات بین سیستم بانكی و مشتری را فراهم می‌آورد. ریسك این سطح در بانكداری الكترونیك بیشتر از شیوه سنتی است و بنابر‌این، برای جلوگیری و آگاه ساختن مدیریت بانك از هرگونه تلاش غیرمجاز برای دسترسی به شبكه اینترنتی بانك و سیستم‌های رایانه‌ای به كنترل‌های مناسبی نیاز است.

ج) ‌تراكنش:

این سیستم متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات خود، از بالاترین سطح ریسك برخوردار است و باید سیستم امنیتی قوی بر آن حاكم باشد. در این سطح مشتری در یك ارتباط متقابل قادر است تا عملیاتی چون پرداخت صورتحساب، صدور چك، انتقال وجه و افتتاح حساب را انجام دهد.

كانال‌های بانكداری الكترونیك: برای ارائه خدمات بانكداری الكترونیك كانال‌های متعددی وجود دارد كه برخی از آنان عبارتند از:

رایانه‌های شخصی، كمك پردازنده‌های شخصی، كیوسك، شبكه‌های مدیریت یافته، تلفن ثابت و همراه، و ماشین‌های خودپرداز. در روش شبكه‌های مدیریت یافته، بانك‌ها برای ارتباط با مشتریان خود از شبكه‌هایی كه قبلا ایجاد شده استفاده می‌كنند. در روش اینترنت با رایانه‌های شخصی، بانك از طریق ایجاد یك پایگاه اینترنتی و معرفی آن به مشتریان، با‌ آنها ارتباط متقابل برقرار كرده و ارائه خدمت می‌كند. در روش بانكداری تلفنی، تلفن (اعم از تلفن ثابت و همراه) وسیله ارتباطی بانك با مشتریان خود بوده و از این طریق خدمات بانكی عرضه می‌شود. تعداد استفاده‌كنندگان بانك از طریق تلفن همراه در سال ۲۰۰۴ بیش از ۱۴‌میلیون نفر بوده است. با استفاده از ماشین‌های خودپرداز نیز بانك‌ها می‌توانند خدمات متنوعی از قبیل برداشت نقدی، سپرده‌گذاری، انتقال وجوه، پرداخت صورتحساب و غیره را به مشتریان خود ارائه دهند. (كهزادی، اولین همایش تجارت الكترونیك،۱۳۸۲)

● مزایا

مزایای بانكداری الكترونیك را می‌توان از دوجنبه مشتریان و موسسات مالی مورد توجه قرار داد. از دید مشتریان می‌توان به صرفه‌جویی در هزینه‌ها، صرفه‌جویی در زمان و دسترسی به كانال‌های متعدد برای انجام عملیات بانكی نام برد. از دید موسسات مالی می‌توان به ویژگی‌هایی چون ایجاد و افزایش شهرت بانك‌ها در ارائه نوآوری، حفظ مشتریان به‌‌رغم تغییرات مكانی بانك‌ها، ایجاد فرصت برای جست‌وجوی مشتریان جدید در بازارهای هدف، گسترش محدوده جغرافیایی فعالیت و برقراری شرایط رقابت كامل را نام برد. بر اساس تحقیقات موسسه Data Monitor مهم‌ترین مزایای بانكداری الكترونیك آنها عبارتند از:

تمركز بر كانال‌های توزیع جدید، ارائه خدمات اصلاح شده به مشتریان و استفاده از راهبردهای تجارت الكترونیك. البته مزایای بانكداری الكترونیك از دیدگاه‌های كوتاه‌مدت، میان مدت و بلندمدت نیز قابل بررسی است. رقابت یكسان، نگهداری و جذب مشتری از جمله مزایای بانكداری الكترونیك در كوتاه‌مدت (كمتر از یك سال) هستند. در میان‌مدت (كمتر از ۱۸ ماه) مزایای بانكداری الكترونیك عبارتند از: یكپارچه‌سازی كانال‌های مختلف، مدیریت اطلاعات، گستردگی طیف مشتریان، هدایت مشتریان به سوی كانال‌های مناسب با ویژگی‌های مطلوب و كاهش هزینه‌ها. كاهش هزینه پردازش معاملات، ارائه خدمات به مشتریان بازار هدف و ایجاد درآمد نیز از جمله مزایای بلندمدت بانكداری الكترونیك هستند. (كهزادی، نخستین همایش تجارت الكترونیك،۱۳۸۲)

نویسنده: رضا سیدجوادین

رضا سیدجوادین: عضو هیات علمی دانشكده مدیریت دانشگاه تهران

مریم سقطچی: دانشجوی كارشناسی ارشد رشته مدیریت بازرگانی دانشگاه تهران

منابع و ماخذ

۱. مجموعه مقالات اولین همایش تجارت الكترونیك: تهران ، ۱۳۸۲

۲. خدمات مالی الكترونیك: رهیافتی نوین برای تحول بخش مالی، پژوهشكده پولی و بانكی، ۱۳۸۲ ۳. تكفا، شماره سال دوم، شماره دوم ۱۳۸۳

۴. كتاب بانكداری الكترونیك بانك مركزی

۵-The Future of Internet Banking: what the international experts say Bradley, L. and Stewart, K., University of Ulster, ۲۰۰۲ (need clearance from authors before publication)

۶-Internet banking, some emerging tendencies in the UK, Li, F., ۲۰۰۲

۷-DEESD – Digital Europe: e-business and sustainable development , Volker Türk, Michael Kuhndt,Vidhya Alakeson, Tim Aldrich and Justus von eibler in cooperation with: Phil Case, Barclays PLC., ۱۹۹۸-۲۰۰۲

۸-FIEC - Federal Financial Institutions Examination Council., AUGUST ۲۰۰۳

۹-www.csasystems.com

۱۰-E-COMMERCE AND DEVELOPMENT REPORT ۲۰۰۴ ,

UNCTAD/SDTE/ECB/۲۰۰۴/۱ -, ۱۴/۱۲/۰۴

۱۱-www.freesearch.co.uk/dictionary/ebanking

۱۲-E-Banking Technology in Europe ۲۰۰۱, www.datamonotor.com

پی‌نوشت‌ها

۱ – برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ك. به كهزادی (۱۳۸۰).

۲ - سیستمBOLERO شبكه‌ای جهانی تجارت الكترونیك است كه به‌منظور تسریع در عملیات انتقال الكترونیك اطلاعات و اسناد تجاری بین سازمان‌های مختلف مرتبط با تجارت كالا و خدمات ایجاد شده است. این سیستم نقل و انتقال ایمن اطلاعات تجاری بین كاربران و تضمین انتقال تمام اسناد تجاری را برعهده دارد.

S۳ – SOCIETY FOR WORLDWIDE INTER BANK FINANCIAL TELECOMUNICATION.

۴ – صفحه كلید كوچكی كه شامل كلیدهای عددی است. PINمخفف كلماتPERSONAL IDENTIFICATION NUMBER می‌باشد و PAD به‌معنی تایید صحت و سقم اطلاعات ورودی برای انجام‌تراكنش است.

---