۱۰۹ سال با وسترن

گذری بر سیر سینمای وسترن از سرقت قطار تا امروز

«کوئین تارانتینو» تا چند وقت دیگر با یک فیلم جدید به سینما باز می‌گردد؛ اما بازگشت او این بار فقط حکم شروعی دوباره برای این سینماگر صاحب سبک نیست بلکه تارانتینو با فیلم Django Unchained و با استفاده از هنرمندانی چون «دی کاپریو» و «ساموئل ال جکسون» یک گونه محبوب و در عین حال منزوی سینما یعنی وسترن را زنده می‌کند. فیلم جدید تارانتینو بهانه‌ای شد برای آن‌که سری بزنیم به دنیای خاطره انگیز سینمای وسترن. گونه‌ای که در واقع قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین گونه سینمایی جهان است و می‌توان گفت که در طول تاریخ سینما، هیچ یک از گونه‌های سینمایی به چنین محبوبیتی دست پیدا نکرده‌اند. لحظه تولد این گونه سینمایی به سال ۱۹۰۳ میلادی برمی‌گردد، وقتی که ۱۰۹ سال پیش یک سینماگر آمریکایی به‌نام «ادوین اس پورتر» فیلم کوتاه ۱۱ دقیقه‌ای «سرقت بزرگ قطار» را تهیه کرد و با ساخت صحنه‌های پر هیجان هفت تیرکشی در غرب وحشی، گونه وسترن را در سینما بنیان نهاد. پیش از آغاز جنگ جهانی دوم این گونه سینمایی روزبه‌روز محبوب‌تر شد و جایگاه محکمی را در سینمای آمریکا برای خود دست و پا کرد. اما می‌توان ادعا کرد که تا پیش از ناطق شدن سینما و ظهور نابغه‌ای به نام «جان فورد»، این گونه سینمایی دارای استخوان‌بندی محکمی نبود و هنوز کسی آن را به‌عنوان یک گونه تمام‌عیار نمی‌شناخت اما فورد در دهه ۱۹۱۰ و ۱۹۲۰ میلادی به‌طور جدی به ساخت فیلم‌های وسترن پرداخت و اولین فیلم بلند (۱۵۰ دقیقه) وسترن او به نام «اسب آهنی» درسال ۱۹۲۴ راهی سالن‌های سینما شد.

● دوران شکوه و جلال

هرچند که پس از جنگ جهانی اول بسیاری از فیلم‌سازان به ساختن فیلم‌هایی درباره جنگ روی آوردند اما فورد که جنگ جهانی اول را در نیروی دریایی گذرانده بود پس از بازگشت، کماکان به ساختن وسترن ادامه داد و در سال ۱۹۳۹ میلادی مهم‌ترین وسترن تاریخ سینما یعنی «دلیجان» را روانه پرده سینما کرد که به‌نوعی اولین نقش‌آفرینی «جان وین» به‌عنوان یک بازیگر درجه یک نیز محسوب می‌شد. در کنار گونه گنگستری که در دهه ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ پرطرفدارترین گونه فیلم‌سازی در سینمای آمریکا و جهان بود سینمای وسترن به حیات خود با قدرت ادامه داد و تعداد بسیاری از سینماگران بزرگ آن روزها چندین مرتبه، تجربه وسترن سازی را تجربه کردند. اما اگر بخواهیم دوران اوج شکوفایی سینمای وسترن را به سال‌های خاصی محدود کنیم، سال‌های دهه ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ میلادی زمانی بود که سینمای وسترن نه‌تنها دوران بلوغ را سپری کرده بود بلکه در اوج قدرت و محبوبیت سیر می‌کرد. در این سال‌ها تعداد بسیاری از برترین فیلم‌های تاریخ سینما در گونه وسترن ساخته شدند و کارگردانان بزرگی مانند «جان فورد»، «فرد زینه‌مان»، «هنری کینگ»، «ویلیام وایلر»، «کینگ ویدور»، «هنری هاتاوی»، «رابرت آلدریچ»، «آنتونی مان» و «هاوارد هاکس» به وسترن سازی پرداختند.

● وسترن هنوز می‌درخشد

این دوران ۲۰ ساله شکوفایی در دهه ۱۹۶۰ میلادی ادامه پیدا کرد اما مانند شعله‌ای بود که کم‌کم رو به خاموشی می‌رفت. با آغاز جنگ ویتنام و تغییر روحیه جوامع مختلف، مردم جهان دیگر طالب آثار پر از هیجان و هفت تیرکشی بدون دلیل نبودند و ازطرفی ظهور پدیده «وسترن اسپاگتی» توسط «سرجیو لئونه» در سینمای ایتالیا همه چیز را برای یک وداع باشکوه با یکی از مجبوب‌ترین گونه‌های سینمایی آماده می‌کرد تا این‌که لئونه با فیلم «روزی روزگاری در غرب» که سکانس آغازین آن با کشته شدن قهرمانان جهان وسترن کلید می‌خورد، یادبودی باشکوه برای این سینما به یادگار گذاشت. ناگفته نماند که تغییرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جاری در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تنها سبب فروکش کردن تب سینمای وسترن نشد بلکه گونه‌های گنگستری و تاریخی نیز در دهه ۱۹۶۰ آخرین نفس‌هایشان را می‌کشیدند.

● سال‌های خاموشی

هرچند فیلم‌سازانی مانند «هاوارد هاکس» با ساخت «ریو لوبو» سعی در مقابله با به فراموشی سپردن وسترن داشتند اما با ساخت فیلم «تیرانداز» در سال ۱۹۷۶ توسط «دان سیگال» پرونده وسترن به زیبایی بسته شد. این فیلم در واقع ادای دینی بود به اسطوره «جان وین»، درحالی که بازیگر پیر و بیمار، در این فیلم حتی توانایی اسب سوار شدن هم نداشت و در پایان فیلم با گلوله از پا درآمد. تلاش‌ها برای دمیدن جان تازه‌ای به کالبد وسترن در دهه ۱۹۸۰ میلادی متوقف نشد که فیلم «سیلورادو» ساخته «لارنس کاسدان» یکی از این تلاش‌ها بود، هرچند به فیلم خوبی تبدیل شد اما در یادها باقی نماند تا این‌که در سال ۱۹۹۰ میلادی، وسترن متفاوتی به‌نام «رقصنده با گرگ» به کارگردانی «کوین کاستنر» با کسب هفت جایزه اسکار از آکادمی هنر و علوم سینمایی، دوباره نام وسترن را بر سر زبان‌ها انداخت.

● ظهور یک پدیده

کمتر از دو سال از اتفاق بزرگی به نام «رقصنده با گرگ» می‌گذشت که پیرمرد قهرمان وسترن‌های اسپاگتی یعنی «کلینت ایستوود» که مدت‌ها بود به جای بازی در نقش کابوی آواره فیلم‌های سرجیو لئونه به کارگردانی روی آورده بود فیلمی را به پرده سینماها آورد که نه‌تنها تبدیل به برترین یادگار سینمای وسترن در دهه ۱۹۹۰ شد بلکه نظرات بسیار مثبت مردم و منتقدان را همراه خود کرد. «نابخشوده» در ۹ رشته نامزد جوایز اسکار شد و جایزه پنج رشته از جمله بهترین فیلم را از آن خود کرد و هرچند که نتوانست موفقیت «با گرگ‌ها می‌رقصد» را از لحاظ تعداد جوایز تکرار کند ولی به‌لحاظ حضور یک ستاره قدیمی وسترن به‌نام «کلینت ایستوود» در خاطره‌ها ماندگار شد. از دیگر آثار قابل توجه سینمای وسترن دهه ۱۹۹۰ میلادی می‌توان به فیلم «تومبستون» در سال ۱۹۹۳ اشاره کرد، که هرچند فیلم خوبی بود ولی آنچنان مشهور نشد؛ اثر درخور توجه دیگر دهه ۱۹۹۰ فیلم سینمایی «وایات ارپ» به کارگردانی «لارنس کاسدان» و تهیه‌کنندگی «کوین کاستنر»، محصول سال ۱۹۹۴ بود که آن‌چنان ضعیف ساخته و پرداخته شده بود که جوایز بدترین بازیگر، بدترین کارگردان، بدترین بازسازی و بدترین کارگردانی سال را نصیب سازندگانش کرد.

● وسترن در قرن بیست و یکم

هرچند که در سال ۲۰۰۰ میلادی کسی انتظاری از سینمای وسترن نداشت اما با وجود فیلم‌هایی مانند «دشت باز» در سال ۲۰۰۳، «۳:۱۰ به یوما» و «قتل جسی‌جیمز به دست رابرت فورد بزدل» که در سال ۲۰۰۷ ساخته شدند، این گونه سینمایی به زندگی ادامه داد تا این‌که در سال ۲۰۱۰ میلادی، برادران کوئن به فکر بازسازی وسترن کلاسیک «شهامت واقعی» (به کارگردانی هنری هاتاوی و بازی جان وین و رابرت دووال) افتادند که در سال ۱۹۶۹ میلادی به‌نمایش درآمده بود. روایت برادران کوئن از «شهامت واقعی» که با بازی «جف بریجز» و «مت دیمون» در نقش‌های اصلی، یک بازسازی فوق‌العاده بود، چنان‌که سازندگانش معتقد بودند که نسخه هاتاوی به‌اندازه کافی بامزه و خشن نبوده و همین موضوع باعث شده آن‌‌ها به فکر اقتباس دوباره از رمان اصلی بیفتند.

نویسنده: علی نیک‌فرجام