ریاضی دانی که دایره المعارف نوشت

سالروز درگذشت دکتر غلامحسین مصاحب

غلام‌حسین مصاحب زاده ۱۲۸۹ تهران - درگذشته ۲۱ مهر ۱۳۵۸، ریاضی‌دان و دانشنامه‌نویس ایرانی بود که به سبب کوشش‌های او در راه ترویج ریاضیات جدید در ایران وی را «پدر ریاضیات جدید» در ایران می‌دانند.

این استاد بزرگ دانشگاه در سال ۱۲۸۹ در تهران در خانوادهای اهل علم و ادب به دنیا آمد. خاندان مصاحب در نایین از دوران صفویه به این سو شناخته شده هستند و چند تن رجال ادب و هنر از این خاندان برخاسته‌اند، از جمله ملا مصاحب که در عصر شاه عباس شاعری بنام بود. پدربزرگ او، میرزا غلامعلی، خوشنویس، پدرش طبیب و مادرش شاعر بود. وی ۴ خواهر و برادر داشت.

بعد از انجام تحصیلات مقدماتی وارد دارالمعلمین شد و دوره‌ آن را به پایان رساند و سپس در دارالمعلمین عالی ثبت نام کرد و در رشته ریاضیات فارغ‏التحصیل شد. از آن زمان به خدمت وزارت معارف درآمد، و همچنان تحصیلات خود را در علوم قدیم و فلسفه ادامه داد، و علاوه بر ریاضیات، زبان‌های عربی و فرانسوی و انگلیسی را نیز در حد عالی فرا گرفت، و با زبان‌های روسی و آلمانی نیز آشنایی یافت. در سال ۱۳۰۹ «مجله ریاضیات مقدماتی و عالی» را تأسیس کرد و یازده شماره از آن را منتشر نمود. از همان سال‌ها به تالیف کتاب‌های درسی برای دبیرستان‌ها پرداخت. در سال ۱۳۱۶ ازدواج کرد، و برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۰ تدریس در دانشسرای عالی را آغاز کرد. از ابتدای سال ۱۳۲۲ روزنامه برق را انتشار داد که به دلیل مخالفت‌های شدید با دولت‌های وقت و پس از چند بار توقیف از انتشار بازماند.

در سال ۱۳۲۴ برای تکمیل تحصیلات به انگلستان رفت و در سال ۱۳۲۷ به اخذ درجه دکتری در ریاضیات از دانشگاه کمبریج نایل آمد و در همین سال به عضویت انجمن ریاضیدانان انگلیس و انجمن فلسفه کمبریج نیز درآمد. در انگلستان شاگرد خاص برتراند راسل، ریاضیدان و فیلسوف نامدار انگلیسی بود.

پس از بازگشت مشاغل چندی را در وزارت فرهنگ عهده‌دار شد. در سال ۱۳۲۸ به سمت ریاست اداره‌ آموزش متوسطه و سپس به سمت ریاست اداره‌ کل تعلیمات عالیه منصوب شد، و در سال ۱۳۳۰ سمت مدیر کل وزارت فرهنگ، و در سال ۱۳۳۱ مقام معاونت فنی وزارت فرهنگ را یافت.

دکتر غلامحسین مصاحب در سال ۱۳۳۵ عهده‌دار طرح‌ریزی و سرپرستی دایره‌المعارف فارسی شد و تا ۱۳۵۰ که آن مسئولیت را به عهده داشت، بر ترجمه و تألیف کلیه مقالات دایره‌المعارف نظارت داشت. دایره‌المعارف فارسی نخستین دایره‌المعارف عمومی در زبان فارسی است، که بر اساس شیوه‌های نوین دانشنامه‌نویسی تهیه شده است و مشهورترین فعالیت و دستاورد غلامحسین مصاحب به شمار می‌آید.

بدون شک یکی از ماندگارترین میراث مصاحب دایره‌المعارف فارسی است، اگرچه مصاحب با قهر خود انتشار جلد سوم را برای سال‌ها به تعویق انداخت ولی بدون شک او را می‌توان بنیانگذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران نامید.دانشنامه‌نویسی سابقه‌ای کهن در ایران داشته، اما به شیوه جدید با کار دکتر مصاحب شروع می‌شود. قبل از او چند دانشنامه اندک‌شمار از جمله دانشنامه‌ای که سعید نفیسی جلد اولش را چاپ کرد و نیز بخش‌های دانشنامه‌ای لغت‌نامه دهخدا و غیره هیچ‌کدام با معیارهای دانشنامه‌های جدید تطابق نداشت. آوایش اسامی خارجی و نیز نحوه ضبط آنها به خط فارسی یکی از مهم‌ترین میراث‌های مصاحب است.

در سال ۱۳۴۰ به تدریس در بخش ریاضی دانشسرای عالی پرداخت و سال ۱۳۴۲ درجه استادی یافت. دکتر غلامحسین مصاحب در مهر ۱۳۴۵ مؤسسه‌ ریاضیات را در دانشسرای عالی (بعدا دانشگاه تربیت معلم) با مجوز شورای مرکزی دانشگاه‌ها تأسیس کرد. هدف این مؤسسه تربیت مدرسان ریاضی برای دانشگاه‌های کشور بود، و با کوشش‌های مداوم دکتر مصاحب ۷۰ نفر مدرس ریاضی دانشگاهی در آن مؤسسه تربیت شدند، و نیز کتابخانه‌ تخصصی مؤسسه‌ ریاضیات در کشور بی‌نظیر بود. مؤسسهً ریاضیات از سال ۱۳۶۳ با ضوابط جدید به پذیرش دانشجو برای دوره‌های عالی ریاضی پرداخت، و درسال ۱۳۷۶ مؤسسه‌ ریاضیات به مؤسسه تحقیقات ریاضی دکتر غلامحسین مصاحب تغییر نام یافت.

دکتر غلامحسین مصاحب در ۲۱ مهر ۱۳۵۸ در تهران درگذشت.

● فهرست آثار :

علوم تفریحی، ۱۳۰۸

ترمودینامیک و آثار ارتعاشی گازها، ۱۳۱۳

فیزیک، ۱۳۱۳

جبر و مقابله‌ خیام (تهران ۱۳۱۷). شامل متن عربی و ترجمه‌ فارسی رساله‌ خیام در جبر و تاریخ ریاضیات تا زمان خیام است. در این کتاب برای نخستین‌بار جایگاه علمی خیام در ریاضیات به طور مستقل به زبان فارسی شناسانده شده است.

هندسه مسطحه، ۱۳۳۱

مدخل منطق صورت، ۱۳۳۴ انتشارات دانشگاه تهران (در ۷۰۰ صفحه)

فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی، (با همکاری احمد آرام، صفی اصفیا، حسین گلگلاب، مصطفی مقربی، ناصح ناطق)، ۱۳۳۸

حکیم عمر‌خیام به عنوان عالم جبر (انجمن آثار ملی، ۱۳۳۹، ۳۰۰ صفحه) مشتمل بر اثری ناشناخته از خیام در ریاضیات.

آنالیز ریاضی، جلد اول ۱۳۴۸. این اثر اولین کتاب در زمینه آنالیز به زبان فارسی میباشد و به زبان‌های بین‌المللی ترجمه شده است.

تئوری مقدماتی اعداد، جلد اول ۱۳۵۳ (در ۱۳۹۵ صفحه)، جلد دوم ۱۳۵۸ (در ۱۸۰۲ صفحه). این کتاب در سال ۱۳۶۲ موفق به اخذ جایزه بهترین کتاب سال در ایران شد.

منطق ریاضی

توابع مستدیر

جبر و مقابله با جداول لگاریتم،

براهین‌الجبر و المقابله، عمر خیام

تاریخ علوم ریاضی تا زمان عمر خیام

مثلثات (با همکاری احمد ارشمید)

رسم فنی (با همکاری احمد ارشمید)

رساله‌ دکتری او (On Differentiation and Denjoy – Behaviour of Functions of two real variables)، در جلد چهل و ششم (مورخ سال ۱۹۵۰) مجله انجمن فلسفی کمبریج به طبع رسیده است.