نمـاز جمعه رسانه ای اثربخش در توسعه فرهنگی

نماز جمعه یكی از مراسم عبادی, سیاسی, اجتماعی در اسلام است كه اهمیت آن از نظر سیاسی, اجتماعی و فرهنگی ضرورت عمده ای برای تحقیق و بررسی پژوهشگران ایجاد می كند شناخت مطالب طرح شده در نماز جمعه تصویری از گذشته را ارائه می كند از سوی دیگر برای برنامه ریزی های فرهنگی سیاسی آینده نیز بسیار مفید خواهد بود در این تحقیق سعی بر توجه به این دو هدف خواهد شد

نماز جمعه یكی از مراسم عبادی، سیاسی، اجتماعی در اسلام است كه اهمیت آن از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ضرورت عمده‏ای برای تحقیق و بررسی پژوهشگران ایجاد می‏كند.شناخت مطالب طرح شده در نماز جمعه تصویری از گذشته را ارائه می‏كند. از سوی دیگر برای برنامه‏ریزی‌های فرهنگی سیاسی آینده نیز بسیار مفید خواهد بود. در این تحقیق سعی بر توجه به این دو هدف خواهد شد.

هدف این تحقیق مطالعه توصیفی خطبه‏های نماز جمعه تهران در طی سالهای ۷۴-۱۳۷۰ است. روش تحقیق «تحلیل محتوا» است. بر این اساس ۳۰۴۰ عنوان مربوط به ۲۵۳ مراسم نماز جمعه (در فرمهایی مشخص) در بیش از ۴۰۰ برگه جمع‏آوری، و پس از كد گذاری در هفت حوزه اصلی طبقه‏بندی گردید. سرانجام توزیع فراوانی موضوعات اصلی خطبه‏های نماز جمعه در حوزه‏های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی و حقوقی مشخص شده است.

دین اسلام به ترسیم انواع روابط انسان می‏پردازد كه در سه شكل عمده بیان شده است:

۱) ارتباط انسان با خدا،

۲) ارتباط انسان با مردم

۳) ارتباط انسان با خودش.

مظهر رابطه انسان با ذات باری‏تعالی، نماز است. خداوند متعال فلسفه نماز را ذكر و یادآوری ذات ربوبی بیان فرموده است (سوره طه‏ـ۱۴). اگر چه نماز به جنبه‏های فردی رابطه انسان با خداوند اشاره دارد، علاوه بر آن به جنبه‏های سیاسی و اجتماعی در موضوع نماز نیز عنایت شده است. سطح خرد، نماز یومیه و سطح میانه، نماز جماعات (بویژه در مسجد) و سطح كلان، اقامه نماز جمعه است. اهمیت نماز جمعه به گونه‏ای است كه عنوان یكی از سوره‏های قرآن بدان اختصاص یافته است. خداوند در چارچوب سوره جمعه به تشریع وظیفه و احكام نماز جمعه بر مسلمانان پرداخته است. آیات ۹ تا ۱۱ سوره جمعه، جایگاه رفیع نماز جمعه در نظام عبادی اسلام را بیان كرده است.

یكی از مهمترین رهاوردهای انقلاب و یادگار حضرت امام‏خمینی(ره) اقامه نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ بود.

در تعریف نماز جمعه می‏توان به اجمال بیان كرد كه:۱

«۱) نماز جمعه دو خطبه دارد كه توسط امام جمعه ایراد می‏شود و از اجزای نماز به شمار می‏آید.

۲) نماز جمعه باید به جماعت برگزار گردد. ادای آن به صورت فرادا صحیح نیست.

۳) حداقل كسانی كه باید جماعت جمعه را تشكیل بدهند با احتساب امام جمعه پنج نفر است. با كمتر از این تعداد نماز جمعه برگزار نمی‏شود.

۴) تا شعاع یك فرسنگی نماز جمعه، نباید نماز جمعه دیگری اقامه شود.

۵) مستحب است امام جمعه به هنگام خواندن خطبه بر اسلحه یا عصا تكیه كند و عمامه بر سر و عبا بردوش افكند و با تمیز ترین لباس و عطر و وقار و متانت، خویش را بیاراید.

۶) مستحب است كه امام‏جمعه از نظر روحی شجاع، و از لحاظ اندیشه و تفكر تیز و توانا و از نظر سخنوری، بلیغ و فصیح باشد.» در این مقاله پس از ذكر اهمیت و ضرورت بررسی جامعه شناسی نماز جمعه و طرح نگرشهای اجتماعی به این نماز عبادی، سیاسی، روش تحقیق مقاله تشریح، و نتایج آن ارائه شده است.

● نماز جمعه از دیدگاه جامعه شناسی و اندیشه‏های اجتماعی

ابعاد جامعه شناسی نماز جمعه را به قرار ذیل می‏توان مورد اشاره قرارداد:

۱) اندیشه‏های اجتماعی اسلام كه دارای گوناگونی و فراوانی است، زمینه‏های مناسبی برای تحقیق و پژوهش فراهم می‏كند تا بدین وسیله هرچه بیشتر حقانیت احكام و معارف اسلام به عنوان دینی جامع آشكارتر گردد. یكی از اندیشه‏های اجتماعی اسلام توجه به مراسم دینی بویژه برگزاری نمازجمعه است.

۲) یكی از اصول اجتماعی اسلام، دعوت مسلمانان به وحدت، برادری، انسجام و یكپارچگی است تا با یكرنگی و برابری در جوی آرامش گونه به زندگی بپردازند. مبنای نظام اجتماعی در دین مبین اسلام، اخوت، صلح و آرامش است. نماز جمعه یكی از مظاهر و جلوه‏های مؤثر و قابل توجه در تحكیم انسجام اجتماعی در نظام اسلامی تلقی می‏شود.

۳) با توجه به اهمیت اندیشه‏های اجتماعی دین اسلام ملاحظه می‏شود كه اسلام به اندیشه جمع گرایانه عنایت خاصی داشته است و در قالب احكام سیاسی اقتصادی اسلام می‏توان شواهدی مبتنی بر توجه به ابعاد جمع گرایانه ملاحظه كرد. اگر چه نماز به منظور ایجاد ارتباط انسان با خداوند متعال است بر مظاهر اجتماعی آن به گونه‏ای خاص در دین اسلام تأكید شده است. نماز جمعه به عنوان كنگره‏ای ملی و عمومی تلقی شده است.

۴) اسلام خواهان، این است كه فرد مسلمان خود را جدای از نظام اسلامی تصور نكند و به عنوان جزئی از سیستم به فعالیت سیاسی اجتماعی خود ادامه دهد. دستورهای گوناگون اسلام، بیانگر تأكید بر موضوع مشاركت اجتماعی است تا مسلمان با احساس مسئولیت اجتماعی در زمینه‏های گوناگون مورد نیاز، شركت فعالی داشته باشد و به منافع جمعی سایر مسلمانان نیز توجه كند. نماز جمعه از این نظر نمونه مشخص مشاركت اجتماعی به شمار می‏آید.

۵) با توجه به دستورها و بیانات حضرت امام‏خمینی(ره) درباره ابعاد سیاسی نماز جمعه، ملاحظه می‏شود كه مردم مسلمان با شركت در مراسم نماز جمعه به نوعی، حضور در صحنه‏های انقلاب اسلامی را نشان می‏دهند و بویژه در كشورهای اسلامی سنگر نماز جمعه ابزاری برای معرفی میزان مشاركت سیاسی مسلمانان تلقی می‏گردد.

۶) جامعه شناسان در تعریف گروه، اجتماع و جامعه به مفهوم ارتباطات توجه خاصی دارند و ارتباطات اجتماعی را محور اساسی تشكیل جامعه تلقی می‏كنند.

در تحلیلهای اجتماعی، توجه خاصی به شكل و كیفیت ارتباط می‏گردد. مطالعه تأثیر متقابل جامعه و وسایل ارتباط جمعی، محور بحث در جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی است. با تكیه بر این حوزه مناسب خواهد بود كه نماز جمعه را (كه ابتكاری در دین اسلام است) رسانه‏ای عمومی تلقی كرد كه همانند ابزار و وسیله‏ای برای انتقال و ارتباط پیام، نقش ایفا می‏كند.

۷) فرهنگ، ویژگیهایی دارد كه یكی از آنها این است كه در طول زمان و مكان انتقال می‏یابد. بنابراین مباحث فرهنگی ماهیتی پویا و متحول دارند و پدیده‏ای راكد و ساكن تلقی نمی‏شوند. انتقال فرهنگی یكی از موضوعات قابل توجه در مباحث جامعه شناسی است كه سعی بر تحلیل علل و عوامل مؤثر بر آن خواهد داشت. منظور از انتقال فرهنگی این است كه ارزشها و هنجارها و اصول و ضوابط زندگی اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‏شود. یكی از روشها و وسایل انتقال فرهنگی در جامعه اسلامی، سنگر نماز جمعه است.

۸) با تأكید بر ابعاد فرهنگی، می‏توان اشاره كرد كه نماز جمعه عامل ارتقای سطح آگاهیهای عمومی در خصوص زندگی اجتماعی سیاسی اقتصادی افراد است و با فرهنگ عمومی ارتباط مستقیم دارد.

علاوه بر آن نماز جمعه موجب انتشار و گسترش عناصر فرهنگی در جامعه اسلامی می‏شود تا بدین وسیله بتوان هرچه بهتر به گسترش و انتشار عناصر فرهنگی در سطح جامعه اقدام كرد.

۹) یكی از مفاهیم اساسی در جامعه شناسی، اجتماعی شدن یا جامعه پذیری است. منظور از اجتماعی شدن، فرایندی است كه فرد، اصول و ضوابط زندگی اجتماعی و ارزشها و هنجارهای فرهنگی را فرا می‏گیرد. اساس اجتماعی شدن بر نوعی فرایند یادگیری از سوی فرد نسبت به شیوه و زنندگی اجتماعی مبتنی است. از نظر دانشمندان عوامل متعددی مثل خانواده، آموزش و پرورش، دین، وسایل ارتباطی در اجتماعی شدن فرد نقش اساسی ایفا می‏كنند.

یكی از كاركردهای نماز جمعه، تكمیل فرایند اجتماعی شدن افراد است. هر مسلمان از طریق نماز جمعه به گونه‏ای با اصول و ضوابط لازم زندگی در جامعه اسلامی آشنا می‏شود.

۱۰) یكی دیگر از مفاهیم اساسی جامعه شناسی، اصطلاح كنترل اجتماعی است. مفهوم كنترل اجتماعی مجموعه وسایل و امكاناتی است كه بر چگونگی رعایت اصول لازم زندگی اجتماعی نظارت و كنترل می‏كند. فرد توسط وسایل كنترل اجتماعی به نوعی خود را تحت مراقبت احساس می‏كند تا هرچه بهتر اصول و ضوابط نظام اجتماعی را جامه عمل بپوشاند و از آنها پیروی كند. كنترل اجتماعی مكمل اجتماعی شدن تلقی می‏شود. بنابراین هر فرد اصول و ضوابط زندگی را فرامی‏گیرد و از سویی دیگر خود را تحت مراقبت و كنترل و نظارت در می‏یابد. كنترل اجتماعی میزان رعایت و الزام افراد در اجرای ارزشها و هنجارها را افزایش می‏دهد. كنترل اجتماعی یا بر عوامل درونی و داخلی متكی، و یا بر عوامل بیرونی و خارجی متكی است. عمده‏ترین تأكید بر عوامل درونی كنترل اجتماعی، توجه به فرایند آموزش و یادگیری و سرانجام درونی شدن یا نهادی شدن ارزشها و هنجارهاست. هرچه فرد ارزشها و هنجارها را بیشتربپذیرد و با تمام وجود آنها را قبول كند، رعایت آن اصول از جانب افراد بیشتر خواهد بود. نهادهای اجتماعی دینی و آموزشی مسئولیت اساسی برای درونی نمودن ایفا می‏كنند. در بینش اسلامی، مراسم نماز جمعه مهمترین روش كنترل اجتماعی درونی به شمار می‏آید تا فرد از نزدیك با معارف و دانش مورد نیاز جامعه اسلامی آشنا شود.۲

● بررسی ضرورت و اهمیت مطالعه نماز جمعه از نظر جامعه شناسی

در این تحقیق، جامعه آماری، تمام خطبه‏های نماز جمعه تهران در پنج سال ۱۳۷۰تا۱۳۷۴ است.

▪ روش تحقیق

«استفاده از اطلاعات موجود»۳ یكی از روشهای چهارگانه تحقیق در علوم اجتماعی۴ است كه این تحقیق بر آن مبتنی است.

▪ روش جمع‏آوری اطلاعات

درباره روش تحقیق استفاده از اطلاعات موجود، پنج گونه تجزیه و تحلیل وجود دارد كه یكی از آنها «تحلیل محتوا»۵ است.۶ تحلیل محتوا شكل خاصی از تحلیل لغتهای متنها با استفاده از شیوه‏های آماری است. در تحلیل محتوا كمتر به سبك متن، و بیشتر به فكرهایی كه در آن بیان شده است، توجه دارد.۷ تحلیل محتوا كاربردهای گوناگون بویژه در زمینه كتابها، سخنرانیها، تصاویر و گفتارهای شفاهی، مطبوعات، رادیو و تلویزیون، سینما، هنر و موسیقی و مباحث تبلیغاتی دارد.۸ روش جمع آوری اطلاعات این تحقیق تحلیل محتواست.

نویسنده:محمد علی زكی

پاورقیها:

۱ـ تقوی، ۱۳۷۴:۶.

۲ـ نتیجه این بحث در نموداری در صفحه بعد به تصویر كشیده شده است.

۳- The use of available Data

۴- Baker, ۱۹۸۸:۱۶۳

۵- Content analysis

۶- Baker, ۱۹۸۸:۲۵۲-۲۸۰

۷ـ دورژه، ۱۳۶۶:۱۱۷

۸ـ همان مأخذ: ۱۳۹-۱۴۰

۹ـ اتسلندر، ۱۳۷۱:۷۶ـ۸۱

منبع:نشریه مصباح ، شماره ۲۴

---