قلب واقعیت

درباره فیلم شیار ۱۴۳ ساخته نرگس آبیار

شیار ۱۴۳ فیلم بدی است که نان ایده یک خطی‌اش را می‌خورد. اگر به جای شهید بگذاریم فرزند چه می‌شود؟ فیلم و پرستیژ کاذبش به کل از بین می‌رود. برای ساختن انتظار مادر شهید، باید از انتظار معین مادری خاص برای فرزندی خاص- نه عام- بگوییم. اساسا از طریق چگونگی انتظار به انتظار می‌رسیم نه برعکس. از اینجا ست که زمان - و گذرش - معنایی جدی می‌یابد؛ حالا زمان انتظار. در فیلم زمان کارکردی دراماتیک- و کارکردی هستی‌شناسانه- ندارد. نه فیلمساز می‌فهمدش و نه طبیعتا ما. باید فرق یک انتظار معین چهار ساله با یک انتظار ۱۵ ساله را درک کنیم- یعنی حس کنیم – که نمی‌کنیم. اگر چند جمله چهار سال گذشته یا هفت سال و ۱۵ سال را از فیلم حذف کنیم چه می‌ماند؟ هیچ. پس انتظاری در کار نیست.

شیار فیلم کوتاه - یا مستند داستانی- نیم ساعته‌یی است که بی‌خودی کش آمده و تبدیل به یک فیلم بلند کسالت‌بار شده. فیلمنامه‌یی برای فیلم بلند در کار نیست. خرده پی رنگی یا در کار نیست یا رویش کار نشده – مثلا قصه نامزدی -. فیلمنامه افت و خیزی ندارد و کش و قوسی. هیچ کدام از آدم‌هایش شناسانده نمی‌شود. شخصیت اصلی مادر نیست و مادری نمی‌کند. بیشتر خواهر است؛ هم از لحاظ سن بازیگر نقش مادر و فرزند‌اش و هم رابطه این دو. یونس تا آخر فیلم هم پرداخت نمی‌شود؛ نه از طریق خودش و کنش‌هایش، نه از طریق واسطاش مادر. شوهر یا پدرغایب نیز قصه‌یی ندارد. سختی نبودن یونس در زندگی الفت حس نمی‌شود، چرا که او به‌طور کلیشه‌یی به سبک همه زنان روستایی ما فقط نان می‌پزد، فرش می‌بافد و ورجه وورجه می‌کند. رادیو به کمر بستن هم در سطح یک ادای نمایشی باقی می‌ماند. با آن زیست نمی‌کند.

ترفند مصاحبه با افراد ظاهرا نزدیک با یونس – که چندان نمی‌شناسیم‌شان - دردی دوا نمی‌کند. نشان دادن گروه فیلمبرداری هم به سبک فیلم‌های خبری ساختاری مستند داستانی به فیلم نمی‌بخشد. این تنها برای فرار از قصه‌گویی است و پر کردن زمان فیلم. نماهای آرشیوی بی‌مورد است و معلوم نیست از نگاه کیست. ماجرا‌های تعریف شده توسط مصاحبه‌شوندگان هیچ کمکی به جلو بردن فیلم نمی‌کند و به شخصیت‌سازی یونس و الفت نیز. اگر حذف‌شان کنیم چه آسیبی به فیلم می‌رسد؟

بازی مریلا زارعی تخت است و به کل ادایی و این قبل از اینکه ضعف بازیگر باشد - که هست – معضل اصلی فیلمنامه و فقدان شخصیت‌پردازی است و ناتوانی کارگردان.

عنوان فیلم نیز رو هوا است. تنها مونولوگ «یونس در شیار ۱۴۳ پیدا شده» توجیه‌اش نمی‌کند. شیار چیست؟ ۱۴۳‌اش چه اهمیتی دارد؟ ۳۴۱ می‌شد فرق می‌کرد؟ باید فرق کند.

و اما سکانس آخر که بی‌خودی سر و صدا کرده. الفت وارد اتاق می‌شود و می‌خواهد با پسرش تنها باشد. دوربین در نمایی درشت از پشت سر او را تعقیب می‌کند، که باید تنشی را برساند و دلهره‌یی، که نیست. کات می‌خورد به نمای لانگ‌شات از بالا، که موقعیت بدهد. این نما از نگاه کیست، فیلمساز؟ پس نمای قبل اضافی بود و بی‌مورد. هر دو نما بی‌حس می‌مانند. دکوپاژ خراب است. می‌ماند صحنه آخر و بغل کردن تابوت و بعد بازمانده جسد که هم اندازه یک نوزاد است و دستاویزی برای فلاش‌بک و در آغوش گرفتن نوزاد که با وجود اشک مادر حسی از کار نمی‌آید چرا که نه فرزند شکل گرفته نه مادر. بازی زارعی نیز در این لحظه هیچ ندارد. اینجا هم مادری ساخته نمی‌شود که شاید از طریق او به فرزند شهیدش برسیم. اگر این فلاش‌بک نیمه اشک‌انگیز سطحی نبود، فیلمساز چه می‌کرد؟ حس نداشته‌اش بالای تابوت لو نمی‌رفت؟

باقی می‌ماند یک ایده یک خطی شعاری - و تقدیم «چ» به آن- و قلب واقعیت در فیلمسازی و جایزه. جایزه فقدان «مساله» – انتظار مادری - را پر نمی‌کند. به نظر می‌رسد فیلمساز ما انتظاری جدی‌ای را در زندگی تجربه نکرده چه رسد به انتظار مادر شهید را. یعنی مساله را نزیسته. مساله تجربه و زیسته نشده را نمی‌شود ساخت. باید حداقل تجربه غنی مشابهی را پشت سر گذاشته باشیم. تجربه‌های نکرده در سینما لو می‌رود و هر تغییر عمدی نیز. خدا کند فیلمساز تازه وارد ما آرام آرام با فیلم کوتاه سینما بیاموزد و از تجربه‌های کوچک و بزرگ واقعی خود بگوید نه بیشتر.

مسعود فراستی