نقش مطبوعات در تحقق دموکراسی

تحقق حکومت های مردمسالار در هر کشوری شرایطی دارد که بدون وجود هر کدام از آنها تحقق یک حکومت مردمسالار ادعایی بیش نمی تواند باشد

تحقق حکومت های مردمسالار در هر کشوری شرایطی دارد که بدون وجود هر کدام از آنها تحقق یک حکومت مردمسالار ادعایی بیش نمی تواند باشد. ارکان اصلی وجود دموکراسی در هر کشوری عبارتند از؛

۱) مشارکت فعال شهروندان در فرآیندهای اجتماعی

۲) شفافیت کنش های حکومت

۳) پاسخگو بودن حاکمیت.

دانشمندان پس از بیان این سه رکن بنیادین به رکن چهارم دموکراسی اشاره می کنند که مکمل سه رکن قبلی است. آنها می گویند مطبوعات رکن چهارم دموکراسی به شمار می رود که البته این نوشتار هم سعی دارد به اهمیت رکن چهارم دموکراسی در تحقق یک حکومت مردمسالار بپردازد.

بسیار گفته می شود که دانستن حق مردم است. اگر این ادعا درست باشد این امر چگونه ظهور می یابد و به رسمیت شناخته می شود؟ چطور به اجرا درمی آید و از آن حمایت می شود؟ تحقق دموکراسی یک موضوع صرفاً سیاسی یا اقتصادی نیست بلکه موضوعی ادراکی است؛ موضوعی روانشناختی برای تمامی کشورها و تمامی فرهنگ ها. تحقق دموکراسی فرآیندی از درون به برون است. همین حرکت از قطب درون (آگاهی عمومی) به سمت قطب برون (نهادهای دموکراتیک) است که به تغییرات کلی در نهادهای قدرت خواهد انجامید. دموکراسی قدرت را وسیله یی فرض می کند که از سوی جامعه به شماری از اعضای خود که با دیگران در برابر قانون برابرند تفویض شده است.

شاید بهتر باشد در آغاز به بررسی وظایف اصلی مطبوعات در جامعه اشاره یی داشته باشیم تا تاثیر آن را در تحقق یک حکومت مردمسالار بهتر تشریح کنیم. البته دانشمندان مختلف با توجه به دیدگاه های مختلف خود وظایف مختلفی را بیان کرده اند که ابتدا آنها را ذکر کرده سپس به مهم ترین وظایفی که در راستای اهداف این نوشتار است بیشتر پرداخته خواهد شد؛

۱) نقش خبری و اطلاع رسانی

۲) آموزش

۳) فرهنگ سازی

۴) آگاه سازی

۵) نقش همگن سازی

۶) حراست از محیط

۷) احساس تعلق اجتماعی

۸) ایجاد همبستگی میان اجزای جامعه

۹) انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر

۱۰) عرضه اندیشه های نوین

۱۱) تفریحی و سرگرمی.

س.پ اسکات هم که اولین سردبیر روزنامه گاردین بوده است در بیان نقش مطبوعات می گوید مطبوعات به عنوان یکی از وسایل ارتباط جمعی دارای دو نقش مهم است؛ یکی اطلاع رسانی و دیگری نقش بیان عقاید.

۱) نقش خبری و اطلاع رسانی؛ همان طور که می دانیم یک حکومت مردمسالار باید دارای افرادی باشد که از امور مربوط به خود اطلاع داشته باشند. یکی از وظایف مطبوعات نقش خبری و اطلاع رسانی در مورد امور مهمی است که از درجه اهمیت بالایی نزد مردم برخوردار است. تا مردم اطلاعات به روز و درستی از امور مهم نداشته باشند نمی توانند در مورد آنها تصمیم گیری کنند. مطبوعات در جوامع دموکراتیک باید این وظیفه خود را بسیار دقیق انجام دهند چون در غیر این صورت مطبوعات می توانند مردم را که همیشه تشنه اطلاعات هستند به سرمنزل مقصود برسانند یا اینکه به ناکجاآباد بفرستند. البته در راه تحقق این وظیفه مطبوعات دو فاکتور مهم وجود دارد که از اهمیت زیادی برخوردار است.

الف) شفافیت در عرصه اطلاع رسانی؛ از اصول بنیادین یک جامعه مدنی و یک نظام مردمسالار، اصل شفافیت و عینیت امور است. آنچه نقش مطبوعات را در نظام های مردمسالار به عنوان رکن چهارم قرار داده وجود شفافیت در امر اطلاع رسانی است چون شفافیت کنش های حکومتی خود یکی از ارکان نظام های دموکراتیک است. از مطبوعات نیز در این عرصه به تبع حکومت باید انتظار انتشار اطلاعات شفاف و به دور از دروغ و سانسور را داشت. وجود دروغ در انتشار اخبار و اطلاعات و همچنین سانسور اطلاعات در درجه اول باعث بی اعتبار کردن مطبوعات و در نهایت بی اعتبار کردن حکومتی است که اطلاعات توسط آن به مطبوعات داده می شود تا در اختیار مردم قرار گیرد.

ب) جلوگیری از فساد؛ اطلاع رسانی درست و به دور از سانسور به دلیل شفاف سازی در عرصه های مختلف می تواند تا حدودی از بروز فساد در سیستم های حکومتی و غیرحکومتی جلوگیری کند. چه بسیار شنیده اید که فلان روزنامه در فلان کشور از یک تخلف و کلاهبرداری یا دزدی در سیستم های حکومتی پرده برداشته و مانع تضییع حقوق مردم شده است. مطبوعات با فعالیت در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی و... از بروز فساد در سیستم های مختلف حکومتی و غیرحکومتی جلوگیری می کند حتی اگر با سختی و خطراتی نیز در این راه مواجه شوند. مطبوعات را می توان نگهبانان منافع عمومی نامید.

۲) آگاهی دادن؛ یک حکومت مردمسالار بدون اطلاعات به روز و وسایل به دست آوردن آن یک تراژدی یا یک کمدی بیش نیست. مردمی که می خواهند بر خود حکومت کنند باید خود را به سلاح آگاهی مجهز کنند. فرآیند مردمسالاری با تغییر شکل برونی در نهادهای حاکمیت آغاز نمی شود بلکه سرآغاز آن آگاهی درونی فرد از سه مساله است؛

الف) درگیر شدن،

ب) تاثیر نهادن،

ج) مسوولیت پذیرفتن در فرآیندهای اجتماعی.

به محض اینکه جامعه این درک را فراگیرد فرآیند دموکراسی آغاز می شود. تا فرد آگاهی درونی در مورد مسائل نداشته باشد نمی تواند خود را آنچنان که باید و شاید در مسائل مورد بحث در جامعه درگیر کند و در آن تاثیرگذار باشد و اگر هم تاثیرگذاری وجود داشته باشد آنقدر نخواهد بود که نتیجه مثبتی را در پی داشته باشد و در پی عدم درگیری در مسائل و ناتوانی در تاثیرگذاری مثبت در آنها نمی تواند به مسوولیت خود در قبال خود مردم و حکومت عمل کند چون در هر حکومت مردمسالار هر فرد قبل از هر چیز در برابر خود مسوول است؛ بعد در برابر مردمی که در کنار آنها زندگی می کند و سرنوشت او به سرنوشت آنها گره خورده است و دست آخر او باید در برابر حکومت نیز پاسخگو باشد. بنابراین مطبوعات باید در جهت ایفای این نقش مهم خود اخبار و اطلاعات مهم در حوزه های مختلف را برای آحاد مردم تحلیل و تشریح کنند تا مردم نیز با دید کاملاً باز به وظایف خود در بطن حکومتی که برای خود مردم است عمل کنند چراکه آگاهی دادن به مردم با اطلاع رسانی و دادن خبر کاملاً فرق می کند.

۳) آموزش؛ امروزه جامعه یی توسعه یافته تلقی می شود که بتواند در کنار شاخص های اقتصادی مانند درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی و نرخ مرگ و میر بر معیار آموزش و اطلاعات و در حقیقت عنصر دانایی اجتماعی تاکید کند. در چنین جامعه یی مطبوعات با تولید و توزیع مطلوب اطلاعات نقش بسزایی در بالا بردن آگاهی های گوناگون و ضروری مردم برعهده دارد. روزنامه ها سودمندترین، فراوان ترین و ارزان ترین وسیله برای آموزش آحاد مردم به وسیله بالا بردن سطح آگاهی افراد جامعه و مبارزه با جهل و بی خبری به شمار می آید. واقعیت این است که توسعه اقتصادی و فرهنگی به آموزش و آگاه سازی و آماده کردن افکار عمومی برای بهره برداری از امکانات مادی و معنوی نیاز دارد. در این میان نقش مطبوعات به عنوان یکی از پارامترهای مهم توسعه فرهنگی آشکار است. مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی در یک جامعه دموکراتیک با کارکردهای خود به توسعه همه جانبه کمک می کند. مطبوعات نقش بسیار مهمی در آموزش اقشار مختلف جامعه داشته و باعث رشد آگاهی مردم در ابعاد مختلف می شود.

۴) نقش همگن سازی؛ یکی از وظایف وسایل ارتباط جمعی و از جمله مطبوعات نزدیک کردن سلایق، خواست ها و انتظارات افراد یک جامعه است. مطبوعات اگر در یک جامعه دموکراتیک و به کمک دولت حاکم بتواند به درستی اطلاع رسانی کرده و با شفافیت و به دور از سانسور مطالب را به اطلاع عموم برساند و به آگاه سازی مردم همت گمارد چون تمامی اطلاعات و اخبار منتشره همراه با آگاه سازی درستی صورت می گیرد باعث می شود مردم سلایق، خواست ها و انتظارات شان در یک راستا قرار گیرد و مطالبات شان از حکومت در یک کانال درست حرکت کند.

۵) عرصه اندیشه های نوین و بیان عقاید؛ اگر در یک حکومت دموکراتیک رسانه های جمعی و به خصوص مطبوعات به درستی به وظایف خود عمل کنند از طریق اطلاع رسانی و آگاه سازی درست در مورد اخبار منتشره در نهایت به مدد آموزش درست در راستای اهداف متعالی جامعه از طریق مطبوعات می توان سطح آگاهی اقشار مختلف مردم را بالا برد و یک نوع بسترسازی مناسب برای ابراز اندیشه ها و عقاید نوین در جامعه به وجود آورد که خود باعث رشد و بالندگی کل جامعه می شود.

بیان اندیشه ها و عقاید تازه و نوین از طریق مطبوعات خود نوعی تمرین دموکراسی به حساب می آید که البته ممکن است همراه با انتقاداتی نسبت به حکومت باشد. ولی گوش سپردن به همین انتقادات، به دور از جهت گیری های حزبی و جناح های مختلف می تواند در رشد و توسعه کشور اثرگذار باشد. آزادی بیان و اندیشه که یکی از مولفه های وجود حکومت دموکراسی در یک کشور است، می تواند به یک حکومت هویت لازم را جهت خدمت بهتر به اقشار مختلف جامعه ببخشد.

● نقش مطبوعات در تحقق دموکراسی در ایران

رکن چهارم دموکراسی در ایران در زمان کوتاهی در ابتدای پیروزی انقلاب و تا حدودی در دوره دولت اصلاحات توانست نقش خود را در راستای کمک به تحقق دموکراسی در ایران ایفا کند. این مساله تا جایی پیشروی کرده است که حتی خود مسوولان روزنامه ها به دلیل فشارهای موجود یا از بیم توقیف روزنامه شان به نوعی خود سانسوری مبتلا شده اند که البته یکی از دلایل این مورد تعهدی است که مسوولان روزنامه ها در قبال کارکنان و خبرنگارانی دارند که از این طریق امرار معاش می کنند. با وجود این شرایط در بطن جامعه دیگر هیچ روزنامه یی به این زودی ها نمی تواند اعتماد ملی را نسبت به وجود یا تحقق دموکراسی در کشور و همچنین ایفای نقش خطیر مطبوعات در این راه بازگرداند. آیا در چنین فضایی می توان انتظار تحقق دموکراسی یا فعالیت مطبوعات برای تحقق دموکراسی را داشت؟

به امید روزی که بتوان در یک فضای کاملاً آزاد در میهن پرافتخارمان آزادانه بنویسیم و آزادانه تفکرات و اندیشه های نوین و خلاقانه خود را بیان کنیم و نگران فردای خود نباشیم.

بهروز شهسواری