اعتیاد و مساله دوستان ناباب

موادمخدر در كنار فقر, ازدیاد جمعیت و بحران زیست محیطی, جزء معضلات جامعه جهانی است از آنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده به شمار می رود, محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل به عنوان زمینه ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود و آن مساله دوستان ناباب می باشد

موادمخدر در كنار فقر، ازدیاد جمعیت و بحران زیست‌محیطی، جزء معضلات جامعه جهانی است. از آنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده به‌شمار می‌رود، محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل به عنوان زمینه‌ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود. و آن مساله دوستان ناباب می‌باشد.مطالعات متعددی در زمینه سبب‌شناسی پدیده اعتیاد به عمل آمده و محققان، عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی نموده‌اند. یكی از یافته‌های ثابت تحقیقات، نقش عمده دوستان و هم‌سالان دركشیده شدن به اعتیاد است. هم‌چنین عواملی مانند محل سكونت، مشكلات خانوادگی، شرایط محیط زندگی و شرایط عاطفی از عوامل موثر بر بروز جرم در نوجوانان هستند.

دوستان ناباب

دوستان و معاشران و به طور كلی هم‌سالان در سال‌های جوانی نقش مهمی در كشیده شدن فرد به اعتیاد دارند (اورنگ ۱۱۳:۱۳۶۷، كی‌نیا ۲۸۳:۱۳۶۷ نقل از تقوی ۲۷۵:۱۳۷۷). در تحقیق فرجاد و همكاران (۴۸:۱۳۷۴) ۶۳درصد افراد نمونه، شروع اعتیاد را در نتیجه توصیه دوستان اعلام كرده‌اند. این میزان به نسبتی مشابه در تحقیقات دیگر نیز یافت شده است.۶۰ درصد افراد معتاد نمونه مورد بررسی توسط دوستان با موادمخدر آشنا شده‌اند. عدالتی (۴۸۸: ۱۳۷۷) ۶۱ درصد افراد نمونه مورد بررسی زرگر (۴۵: ۱۳۷۸ب) دوستان یا همكاران را اولین پیشنهاد دهنده مصرف موادمخدر عنوان كرده‌اند. هم‌چنین فرخاك (۳۶:۱۳۷۸) دریافت ۶۱/۴ درصد معتادان یك نمونه كشوری، تحت تاثیر دوستان به مصرف مواد روی آورده‌اند. چنان كه گفته شد، این یافته جزء موارد مكرر بوده و در تحقیقات خارج از كشور نیز به آن اشاره شده است. دینز و مارتین (۱۹۹۲ نقل از سراج خرمی ۶۷: ۱۳۷۵) دریافتند، همه آزمودنی‌هایی كه در ماه قبل از تحقیق موادمخدر مصرف كرده بودند، به صورت ثابت دوستانی معتاد داشته‌اند. مطالعات هیوگز (۱۹۹۵ نقل از عدالتی ۴۸۷: ۱۳۷۷) نشان می‌دهد، نقش هم‌سالان در گرایش نوجوانان به مواد حایز اهمیت بسیار است. در مطلب حاضر سعی می‌شود ضمن شكافتن ابعاد مختلف این معضل، راه‌حل‌هایی برای پیشگیری از آن ارایه شود.

محل سكونت یا دوست؟

معمولان انتخاب دوست و معاشر با توجه به محل سكونت فرد صورت می‌پذیرد. بنابراین نوع دوستان را می‌توان نمودی از شرایط محیطی و خانوادگی فرد تلقی كرد. باید توجه داشت كه در مورد پدیده‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، یك عامل به تنهایی نقش چندانی ندارد. یكی از مسایلی كه قبل از بررسی نقش دوستان در گرایش به مواد باید مورد توجه قرار گیرد، سن شروع مصرف سیگار به عنوان پیش ‌آیند مصرف موادمخدر است. بررسی‌های متعددی در این مورد صورت گرفته است. ۹۳ درصـد افـــراد نمـونه مورد بررسی زرگر (۴۰: ۱۳۷۸ب) شامل معتادین خود معرف، مصرف سیگار را از سنین زیر ۲۵ سال شروع كرده‌اند كه محدوده پایین آن نیز زیر ۱۰ سالگی است. در مطالعه فرخاك (۳۸:۱۳۷۸) معلوم شد اكثر معتادین در گروه سنی بین ۲۰ تا ۳۰ سالگی هستند و میانگین سن شروع مصرف سیگار آن‌ها ۸/۱۸ سال می‌باشد. به علاوه در یك مطالعه معلوم شده هرچه سن شروع مصرف سیگار پایین‌تر باشد سن شروع مصرف مواد نیز پایین‌تر می‌آید و پیش‌آگهی بدتر است (زرگر ۷۹: ۱۳۷۸ب). در همین مطالعه، سن آغاز مصرف سیگار ۲/۱۷ و میانگین سن مصرف مواد ۲/۲۱ گزارش شده‌است. در تحقیقی پیرامون كودكان خیابانی شهرستان اهواز (برات وند ۴۵: ۱۳۷۸) معلوم شد۹۰ درصد افراد نمونه مورد بررسی، سیگاری بوده‌اند، ضمن اینكه میانگین سن نمونه ۵/۱۲ سال بوده‌است. هم‌چنین در بخش دیگری از همین مطالعه معلوم شد ۳۵ درصد اعضای نمونه قبل از ۱۰ سالگی شروع به مصرف سیگار نموده‌اند. یك نكته هشدار دهنده این مطالعه، آغاز مصرف مواد توسط برخی از كودكان، بدون مصرف قبلی سیگار توسط آنان است. از آنجا كه دیدگاه سنتی در مورد سیر گرایش به مصرف مواد، سیگار را به عنوان پیش‌آیند مصرف مواد تلقی می‌كند، به نظر می‌رسد، دیدگاه مزبور نیاز به نقد و تجدیدنظر دارد. با توجه به موارد مطرح شده، گروه سنی نوجوان و جوان جزء گروه‌های در معرض خطر اعتیاد هستند. این امر با توجه به جوانی جمعیت كشور، موضوعی مهم است.

ویژگی دوره جوانی

طی دوره كودكی، فرد به شدت تحت تاثیر خانواده است اما به تدریج و با افزایش سن، نقش افراد خارج از خانواده به خصوص هم‌بازی‌ها و هم‌كلاسی‌ها افزایش می‌یابد و از اهمیت خانواده كاسته می‌شود. این شرایط با افزایش سن طی دوره نوجوانی به اوج خود می‌رسد. دوره نوجوانی به خودی خود یكی از حادترین ادوار زندگی است. در این دوره فشار دوستان و هم‌سالان ممكن است افكار و نوع تربیت خانوادگی او را تحت‌الشعاع قرار دهد. بسیاری از نوجوانان كه متعلق به خانواده‌های عاری از موادمخدر هستند، اولین مرتبه استعمال مواد را به همراه دوستان خود تجربه می‌كنند (لیاقت ۵۳: ۱۳۷۴). علاوه بر این شرایط، طی دوره‌ جوانی برای فرد نیازهای جدیدی به وجود می‌آید. به عنوان مثال، كسب هویت از آن جمله است. چنانچه خانواده و جامعه، شرایط لازم برای نیل به هویت فرد را فراهم آورند، این نیاز به صورت مناسب برآورده می‌شود، در غیر این صورت فرد برای نیل به هویت و ابراز وجود، راه‌های انحرافی را برمی‌گزیند. از جمله این راه‌های انحرافی، عضویت در گرو‌ه‌های كجرو است. نوجوانی كه خواهان تثبیت هویت خود به عنوان عضوی از گروه است، با رغبت تام در همه فعالیت‌های گروه شركت می‌كند تا وفاداری خود را به گروه ثابت نماید. حدود ۷۳ درصد از مددجویانی كه به دلیل اعتیاد به كانون اصلاح و تربیت اهواز فرستاده شده‌اند، مصرف سیگار را از مدرسه و در سنین بین ۱۴-۱۲ سالگی آغاز كرده‌اند (مركز جرم‌شناسی اداره كل زندان‌‌های استان خوزستان:۱۵).

تاثیرپذیری از دوست ناباب به عنوان نمودی از مشكلات خانوادگی و محیط زندگی

چنانكه ذكر شد، فرآیند هویت‌یابی جوان با مشكلاتی همراه است كه به شرط آگاهی والدین و جوانان از این مشكلات، طی كردن این دوره تسهیل می‌شود. اما در برخی خانواده‌ها آن‌قدر مشكل و درگیری وجود دارد كه افراد درگیر فرآیند هویت‌یابی، به ناگزیر از راه‌های انحرافی به این مهم نایل می‌آیند. به دلیل این مشكلات، جوان در خانه امكان ابراز وجود نمی‌یابد، در عین حال ابراز وجود برای او یك نیاز است. این واقعیت در كنار یك محیط جرم خیز كه در آن استعمال سیگار، نشانه‌ای برای بلوغ و به اصطلاح "كسی شدن" است، باعث می‌شود فرد به سوی كسانی برود كه در كنار آنان با انجام رفتارهای مربوط به بزرگ‌سالان، نشان دهد كه دیگر كودك نیست. در این شرایط ممكن است فرد به سیگار، مصرف الكل یا موادمخدر روی آورد (كرباسی ۲۸۵: ۱۳۷۷).

---