فرهنگ, روح شهر

اهمیت فرهنگی تهران هم ریشه های تاریخی دارد و هم جنبه های كاربردی بسیاری از نهاد های فرهنگی ایران دوره جدید برای اولین بار در تهران تاسیس شده اند و بسیاری از تحولا ت فرهنگی از تهران ریشه گرفته است و یا اگر ریشه ای در شهری دیگر داشته, رونق خود را در تهران تجربه كرده است

وقتی از تهران سخن می‌گوییم، بیش‌تر به جنبه كالبدی و فیزیكی این شهر توجه داریم. شهر را مجموعه‌ای از پلا‌ك‌ها و معبر‌هایی می‌بینیم كه به هم وصل شده‌اند، مجموعه‌ای از پل‌ها و بزرگراه‌ها و ساختمان‌ها. این نگاه غالب به تهران است. مطالعات و گزارش‌ها نیز با چنین نگاهی به شهر انجام می‌شود. تلقی ما از تهران، تلقی كالبدی و بدون روح از این كلا‌ن شهر است. در آسیب شناسی و جست‌وجو برای یافتن راه درمان آسیب‌ها نیز به روح شهر توجهی نداریم. تهران جدا از این كالبد، روحی دارد.

رشته‌هایی مردم را به هم پیوند می‌دهد كه در توصیف‌های كالبدی از تهران نمی‌گنجد. در میان این خانه‌ها و كوچه‌ها و محله‌ها روحی جاری و ساری است كه آن را فرهنگ می‌خوانیم، فرهنگی كه خود متشكل از خرده فرهنگ‌های مختلف است و بدون توجه به آن، نه می‌توانیم به تصویر درستی از مسائل و مشكلا‌ت تهران دست پیدا كنیم و نه می‌توانیم راه حل‌هایی متناسب بیابیم. ‌ تهران از نظر فرهنگی، شهری مهم است.

اهمیت فرهنگی تهران هم ریشه‌های تاریخی دارد و هم جنبه‌های كاربردی. بسیاری از نهاد‌های فرهنگی ایران دوره جدید برای اولین بار در تهران تاسیس شده‌اند و بسیاری از تحولا‌ت فرهنگی از تهران ریشه گرفته است و یا اگر ریشه‌ای در شهری دیگر داشته، رونق خود را در تهران تجربه كرده است. بسیاری از نخستین بناها، تاسیسات و نهاد‌های تمدنی جدید ایران در تهران است كه به هویت فرهنگی تهران شكل داده است. تهران موزه تاریخ تجدد ایران است. نهاد‌های دوره تجدد در ایران را اگر بخواهید بررسی كنید، اغلب آنها در تهران است.

تهران امروز نیز نه تنها پایتخت سیاسی ایران كه مهم‌تر از آن پایتخت فرهنگی ایران و حتی منطقه است. بیش‌ترین تولیدات فرهنگی و هنری در این شهر صورت می‌گیرد. مهم‌ترین مراكز نمایش و اجرای آثار هنری در این شهر قرار گرفته است. جدی‌ترین سینمای منطقه در این شهر تولید می‌شود. جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی در این شهر برپا می‌شود و در یك جمله مهم‌ترین رویداد‌های فرهنگی - هنری منطقه خاورمیانه در این شهر اتفاق می‌افتد. گذشته از این، آن چه در تهران اتفاق می‌افتد، فقط برای تهران نیست، بلكه تهران نمایشگاهی است كه در آن فرهنگ و هنر ایرانی عرضه می‌شود. تهران شهری نیست فقط برای تهرانیان.

از همین روست كه اداره تهران بدون نگاه فرهنگی نه تنها ایراد بزرگی است كه اگر ریشه یابی كنیم، بسیاری از مشكلا‌ت دیگرش نیز ریشه در نبودن چنین نگاهی دارد. مشكلا‌ت امروز تهران را بدون نگاه فرهنگی به این شهر نمی‌توان حل كرد. شما نگاه كنید همه گروه‌های قوم ایرانی در تهران نماینده دارند، در تهران زبان‌های مختلف و لهجه‌های مختلف می‌توان دید. اگر رشته فرهنگ نباشد تا این گروه‌های دور از هم و مختلف را به هم پیوند دهد و انسجام ایجاد كند، حضور این تركیب می‌تواند، مشكل ساز باشد و چه بسا برخی از مشكلا‌ت شهری ریشه در غفلت از چنین نگاهی داشته باشد.

خوشبختانه اغلب این اقوام و گروه‌ها پیش و بیش از این كه مدیران كشور به این موضوع بیندیشند، خود به آن اندیشیده‌اند و اغلب نهاد‌های فرهنگی مربوط به خودشان را دارند. شما از خیابان كه رد شوید مسجد‌هایی را می‌بینید كه مخصوص اهالی یكی از شهرهایی است كه مقیم تهران هستند یا هیات‌های مذهبی را نگاه كنید، همین‌طوراست.

این نهاد‌ها با ایجاد انسجام به كاهش آسیب‌های اجتماعی كمك بسیار كرده‌اند و این هنگامی روشن‌تر می‌شود كه مناطق پر آسیب‌تر را بررسی كنیم و در این نكته تامل كنیم كه فقدان نگاه فرهنگی چه میزان در افزایش این آسیب‌ها تاثیر داشته است. با این همه امروز یكی از آسیب‌های جدی در تهران كمبود فضای عمومی برای گفت‌وگوست.

گفت‌وگو راه انتقال تجربه است. گفت‌وگو و مراوده میان مردمی با خرده فرهنگ‌های مختلف می‌تواند در كاستن از خستگی و افسردگی عمومی نیز بسیار موثر باشد. در گذشته قهوه خانه‌ها و برخی دیگر از مراكز چنین فضایی را ایجاد می‌كردند، اما در دنیای امروز باید با تقویت نهاد‌های مردمی چنین فضایی را ایجاد كرد و گسترش داد.

از سوی دیگر می‌توان با واگذاری برخی از امور فرهنگی و اجتماعی به این نهاد‌ها به كوچك سازی دولت كمك كرد. واگذاری امور به مردم هم در اصل ۴۴ قانون اساسی مورد توجه قرار گرفته است، هم در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و هم در قانون شوراها.

شورای اسلا‌می به عنوان یكی از نهاد‌های مردمی می‌تواند متكفل بخشی مهم از امور فرهنگی و اجتماعی شهر باشد. همین موضوع را از زاویه‌ای دیگر نیز می‌توانیم بررسی كنیم. ما در تهران تجربه زندگی محله‌ای را داریم. به یاد دارم كه قبلا‌ محله‌های همین تهران به گونه‌ای بود كه ساكنان آن بخش زیادی از نیاز‌های خود را می‌توانستند در همان محله برطرف كنند و نیاز به رفت و آمد چندانی نداشتند و اگر رفت و آمدی بود برای دید و بازدید بود و برای گشت و گذار و زیارت. در محله مسجد بود، پزشك بود، حمام بود، كتابخانه بود، بازار بود. اگر این نگاه فرهنگی، همراه با شناخت تهران در حل مشكلا‌ت مبنا قرار گیرد، می‌توانیم در زندگی جدید از این تجربه استفاده كنیم.

نمی‌خواهم بگویم كه ما دوباره تهران را محله محله كنیم، اما می‌توانیم به آن ساختار توجه كنیم و در فضای مدرن و امروزی‌مان از آن تجربه استفاده كنیم. توانمندسازی محلا‌ت به نظرم باید یكی از بحث‌های جدی شورا باشد. در تهران محله‌ها خیلی مهم‌اند. برخی از محله‌های تهران از برخی استان‌های كشور پرجمعیت‌تر هستند و این نكته مهمی است.

اگر از این زاویه به محلا‌ت نگاه كنیم، می‌بینیم كه سرانه هزینه تهرانی‌ها براساس جمعیت بسیار كمتر از نقاط دیگر ایران است. شما اگر سرانه بودجه فرهنگی را ببینید، سرانه صندلی سینماها را ببینید، باتوجه به جمعیت، بسیار پایین‌تر از بقیه نقاط كشور است.

شما نگاه كنید در تهران چند مجتمع مسكونی پر جمعیت داریم. اینها وقتی می‌خواهند تئاتر بروند یا سینما بروند یا پارك بروند، كجا باید بروند؟ همه مركز شهر می‌آیند چون همه مراكز تفریحی و فرهنگی در مركز شهر متمركز شده است. می‌خواهند خرید بروند كجا می‌روند؟ پزشكان خوب و متخصص كجا متمركز شده‌اند؟ اگر در اداره شهر با چنین نگاهی برنامه‌ریزی شود و سرمایه‌گذاران بر این اساس تشویق شوند در مراكزی سرمایه‌گذاری كنند كه فاقد چنین تاسیساتی است، بخشی از رفت و آمد‌ها موضوعیت پیدا نمی‌كند.

هر محله‌ای باید این تاسیسات را داشته باشد. محله‌ها حتی باید روزنامه خاص خود را داشته باشند. البته اینها نیاز به مطالعه دارد، باید پژوهش‌هایی درباره رفت و آمد‌های درون شهری انجام شود و علل مسافرت‌های درون شهری بررسی شود تا متناسب با آن برنامه‌ریزی شود. متاسفانه تهران متناسب با رشد كمی و فیزیكی اش، رشد كیفی نداشته و كیفیت زندگی در آن چندان مورد توجه قرار نگرفته است و این وظیفه شورای شهر و نهاد‌های مرتبط دیگر را دشوار می‌كند. شرط رشد كیفی تهران توجه به روح شهر و متوقف نشدن در تلقی كالبدی از شهر است. ‌ جاری و ساری شدن نگاه فرهنگی در همه اركان برنامه ریز و تصمیم گیرنده درباره تهران و به خصوص نهاد مهمی مثل شورای اسلا‌می شهر تهران ضرورتی آشكار است.

تردیدی نیست كه شورای شهر تهران اگر از چنین نگاهی برخوردار باشد، در حل مشكلا‌ت تهران تواناتر خواهد بود. ‌ امیدواریم كه شورای سوم كه امروز آغاز به كار می‌كند با توجه ویژه‌ای به فرهنگ كه روح شهر است، كار خود را شروع كند و ادامه دهد. ‌

احمد مسجد جامعی

عضو منتخب شورای شهر سوم