ابعاد عرفانی اشعار حضرت امام خمینی ره

ادبیات عرفانی, دریای مواج معانی و ذوق و عشق و لطافت و زیبایی است که توسط انسان های وارسته و به حق پیوسته که چشمه سار وجودشان گنجینه اسرار و حقایق الهی است غنا یافته است

ذرات جهان ثنای حق می گویند

تسبیح کنان لقای حق می جویند

ادبیات عرفانی، دریای مواج معانی و ذوق و عشق و لطافت و زیبایی است که توسط انسان های وارسته و به حق پیوسته که چشمه سار وجودشان گنجینه اسرار و حقایق الهی است غنا یافته است. از آنجایی که عالم درون عارف قابل کشف برای عوام نیست با تأملی در اشعار و سروده هایی که جلوه و بارقه ای از مکنونات درونی ایشان است شناختی توأم با لذت معنوی نصیب حال تشنگان معرفت و معنویت می گردد. سروده های عرفانی عارف و عالم ربانی امام خمینی(ره) نیز در نهایت زیبایی و اوج معنا و فصاحت سرآغازی برای معرفت و شناخت بیشتر نسبت به این فقید بزرگوار است. این سروده ها که شامل غزلیات، رباعیات، قصاید، مسمط، ترجیع بند، قطعات و اشعارپراکنده است به صورت دیوانی منسجم درآمده است. اشعار این دیوان که حاصل زمزمه های تنهایی آن حضرت است شمه ای از مقامات معنوی و ادبی ایشان را نمایان می سازد. با نظر دقیق در این دیوان، مطالب بسیار بلند عرفانی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی به چشم می خورد؛ برخلاف اکثر دواوین که یا عرفانی یا عاشقانه محض اند؛ دیوان امام یک دیوان اسلامی و قرآنی است در حالی که عرفان بر سایر امور آن تفوق دارد.

انسان و خدا، خدا و جهان، انسان کامل و نیایش، چهار موضوع اصلی در سروده های امام خمینی(ره) است. که سه موضوع اول معرف جهان بینی الهی امام در دوران پربرکت زندگانی ایشان است و نیایش نیز بخشی از دلنوشته ها و زمزمه های عاشقانه امام با حضرت حق است، که در قالب سروده هایی دلنشین و ماندگار از این عارف دلسوخته به یادگار مانده است.

۱) انسان و خدا

تمام ذرات هستی تجلی اسماء و صفات حضرت باری تعالی است و در این میان انسان به عنوان اشرف مخلوقات مظهری از مظاهر اسماءالله است که باتوجه به کمالات بالقوه و بالفعلی که در وجود اوست می تواند بصورتی ارادی و اختیارمند از آنها در راستای کمال وجود خویش بهره برد؛لذا انسان در مقایسه با دیگر آفریده های خداوند به جهت برخورداری از قوه اراده و اختیار و تعلیم و تربیت امتیاز خاصی در طی مسیر کمال و دستیابی به مقامات رفیع و غیرقابل تصور معنوی دارد. حضرت امام(ره) ذات اقدس باری تعالی را تنها ملجأ و مأوا و گمشته دل های پریشان و مضطرب می داند و نهایت آرزو و میل هر طالب حقی را دستیابی به منشأ وجودی خویش و پیوستن قطره ای ازوجود به دریای بیکران حقیقت تعبیر نموده اند:

این قافله از صبح ازل سوی تو رانند

تا شام ابد نیز به سوی تو روانند

سرگشته و حیران همه در عشق تو غرقند

دل سوخته هر ناحیه بی تاب و توانند

بگشای نقاب از رخ و بنمای جمالت

تا فاش شود آنچه همه در پی آنند

ای پرده نشین در پی دیدار رخ تو

جان ها همه دل باخته دل ها نگرانند

در میکده رندان همه در یاد تو مستند

با ذکر تو در بتکده ها پرسه زنانند

ای دوست دل سوخته ام را تو هدف گیر

مژگان تو و ابروی تو تیر و کمانند

تنها راه رسیدن به حضرت حق از دیدگاه امام(ره) فنا شدن و رهایی از خود است؛ یعنی تا انسان پرده منیت و خودبینی را کنار ننهد و خود را جز هیچ نبیند به آستان جانان دست نمی یابد و عطر وحدت در جان و روح او نمی آمیزد. بدین جهت امام(ره) خود را در محضر حضرت سبحان هیچ می انگارد و مملکت وجود خویش را تسلیم و تقدیم فرمان و اراده دوست می کند:

نیستم نیست که هستی همه در نیستی است

هیچم هیچ که در هیچ نظر فرمایی

عاکف درگه آن پرده نشینم شب و روز

تا به یک غمزه او قطره شود دریایی

این همه ما و منی صوفی درویش نمود

جلوه ای تا من و ما را زدلم بزدایی

انسان عاشق دل از همه رسته و تنها وابسته و دلبسته به خداست. او همه زنجیرهای تعلقات و منیات را از جان خویش گسسته و جز اهتمام بر بندگی آستان حق تعلق خاطر دیگری ندارد. آنچنان که امام خمینی(ره) می فرماید:

آنکه سر درکوی او نگذاشته آزاده نیست

آنکه جان نفکنده در درگاه او دلداده نیست

تا اسیر رنگ و بویی، بوی دلبر نشنوی

هرکه این اغلال در جانش بود آماده نیست

۲) خدا و جهان

حضرت امام(ره) این عالم و نشئه طبیعت را مظهر تجلی آیات و صفات خداوند می داند. جهان در دیدگاه امام یکپارچه نور است و آنکه این نور را نمی بیند نابیناست و همین نور وسیله تمییز و تشخیص شقی از سعید است. ایشان تمام جهان را جلوه گاه دوست می داند زیرا معشوق درهمه جا هست و انسان هر طرف روکند خدا قبله اوست: هوالذی فی اسماء اله وفی الارض اله و الزخرف (۸۴) فاینما تولو فثم وجه الله (البقره ۱۱۵)

عیب از ماست اگر دوست ز ما مستور است

دیده بگشای که بینی همه عالم طور است

لاف کم زن که نبیند رخ خورشید جهان

چشم خفاش که از دیدن نوری کور است

یا رب این پرده پندار که در دیده ماست

بازکن تا که ببینم همه عالم نور است

وقت آن است که بنشینم و دم در نزنم

به همه کون و مکان مدحت او مسطور است

یکی از لطایف و ظرایف عرفانی اشعار امام(۱۱) نگرش خاص ایشان به عالم و عناصر وجود است از دیدگاه ایشان تمام موجودات عالم که مظهر اسماء الهی هستند به تسبیح و ستایش خداوند مشغولند و در سیر تکوینی خویش به صورت فطری با علمی که به ذات حق دارند به عبادت و اطاعت وی مشغولند و مشوق وصل به آستان حق دارند:

ذرات جهان ثنای حق می گویند

تسبیح کنان لقای حق می جویند

ما کوردلان خامششان پنداریم

با ذکر فصیح راه او می پویند

۳) انسان کامل

ذات ربوبی این جهان را خالی از هادی و بشیر نگذاشته است هرچند برحسب لطف گوهر عقل را به عنوان مربی باطنی در طی مسیر بندگی و سعادت چراغ راه انسان نموده است اما راهیابی به آستان خویش را بدون هدایت و راهنمایی پیمبران و معصومین غیرممکن دانسته است. ایشان به عنوان آیینه تمام نمای صفات و کمالات الهی مجری امر و اراده خدا بر روی زمین می باشند. از این رو یکی از مباحث مهم عرفان نیز مبحث وجود انسان کامل به عنوان آیینه تمام نمای حضرت حق در جهان است. از دیدگاه اسلام و عرفان اسلامی همه انبیاء آینه عدالت، حکمت، قدرت، رحمت و... بوده اند اما عدم قابلیت انسان های زمانشان امکان وقوع و تحقق این کمالات را نمی داد بنابراین همه آنها منتظر ظهور حضرت امام مهدی(عج) جهت تحقق بخشیدن به آرمان های مشترک همه آنها می باشند. بدین جهت امام خمینی(ره) در توصیف عظمت و شکوه و جلال این آیت الهی فرمودند:

حضرت صاحب زمان مشکوه انوار الهی

مالک کون و مکان مرآت ذات لا مکانی

مظهر قدرت، ولی عصر، سلطان دوعالم

قائم آل محمد، مهدی آخر زمانی

با بقاء ذات مسعودش همه موجود باقی

بی لحاظ اقدسش یکدم همه مخلوق فانی

خوشه چین خرمن فیضش همه عرشی و فرشی

ریزه خوار خوان احسانش همه انسی و جانی

از طفیل هستی اش هستی موجودات عالم

جوهری و عقلی و نامی و حیوانی و کانی

از دیدگاه امام خمینی(ره) حضرت امام مهدی(عج) به عنوان آیت و مظهر قدرت الهی منشأ خیرات و برکات و فیوضات عظیمی در نظام هستی هستند چنانچه به یمن وجود عزیز ایشان انس و جن و تمام موجودات مورد لطف و امان الهی قرار می گیرند و الا اگر جهان لحظه ای وجود ایشان را درک نمی کرد سراسر محو و فانی می گشت و اساس و بنیاد هستی برهم می ریخت. از این رو چرخ هستی بر مدار عطف و کرم و احسان این بزرگوار به چرخش درمی آید تا زمانی که فرمان حق فرارسد و لوای حکومت و فرمانروایی ایشان بر فراز جهان به اهتزاز درآید. حضرت امام خمینی(ره) دراین خصوص می فرمایند:

ای خسرو گردون فرم لختی نظر کن از کرم

کفار مستولی نگر اسلام مستضعف ببین

ناموس ایمان در خطر از حیله لامذهبان

خون مسلمانان هدر از حمله اعداء دین

ظاهر شود آن شه اگر شمشیر حیدر بر کمر

دستار پیغمبر به سر، دست خدا در آستین

دیاری از این ملحدان باقی نماند در جهان

ایمن شود روی زمین از جور و ظلم ظالمین

نوح و خلیل و بوالبشر ادریس و داوود و پسر

از ابر فیضش مستمد ارکان علمش مستعین

موسی به کف دارد عصا دربانیش را منتظر

آماده بهر اقتدا عیسی به چرخ چارمین

بر روی احباب شود مفتوح ابواب ظفر

بر جان اعدایت رسد هر دم بلای سهمگین

۴) نیایش

قالب نیایش یکی از لطیف ترین و وسیع ترین قالب ها برای وصف علم و قدرت، جمال و جلال و سایر صفات الهی است و عرفای شاعر و شاعران عارف نیایش های فراوانی با این مضامین داشته اند. امام خمینی(ره) نیز نیایش هایی بسیار دلنشین و لطیف از خود به یادگار گذاشته اند که درس توحید و بندگی است. این پیر عشق، وجود عشق را در تار و پود نظام هستی ساری و جاری دانسته و می گوید: همه پویندگی اجزاء نظام هستی در دلدادگی آنان و دلبردگی حضرت معشوق است. ذرات وجود عاشق دلباخته حضرت دوست اند و سرودشان ذکر و تسبیح فضایل آن شمایل بی مثال ذوالجلال است. امام خمینی(ره) نیز به عنوان عاشقی صادق پنجره دل را به سوی آفتاب عشق گشوده و سر سودایی خویش را بر خاک کوی دوست نهاده و به راز و نیاز و نیایش با حضرت حق می پردازد:

بازگویم غم دل را که تو دلدار منی

در غم و شادی و اندوه و الم یار منی

جز گل روی توام در دو جهان یاری نیست

چهره بگشای ز رویم که تو غمخوار منی

چشم بیمار تو ای می زده بیمارم کرد

پای بگذار به چشمم که پرستار منی

محرمی نیست که مرهم بنهد بر دل من

جز تو ای دوست که خود محرم اسرار منی

انقلاب اسلامی در شعر امام

مردم و انقلاب در همه لحظات زندگی امام مورد توجه ایشان بوده است. با نگاهی روشن تر می توان گفت انقلاب امام عرفانی و عرفان او انقلابی بود. که این یکی از خصوصیات منحصر به فرد آن بزرگوار است که امام با سیره اسلامی و قرآنی ناب خود این دو را به هم آمیخت. بدین جهت وقتی ما به تاریخ جبهه ها نظر بیفکنیم اوج عرفان را در اوج نبرد و حماسه می بینیم. اشعار امام نیز به جهت تأثیر ایشان از اسلام ناب محمدی(ص)، زهد و اخلاص عارفانه آن با مفاهیم ناب انقلاب تلفیقی لطیف و عمیق یافته است و روح عرفان و حماسه در آن ساری و جاری است:

جمهوری اسلامی ما جاوید است

دشمن ز حیات خویشتن نومید است

آن روز که عالم ز ستمگر خالی است

ما را و همه ستمکشان را عید است

فهیمه بافنده