چهار سال دیگربر مدار تحریم

«جورج واكربوش» چهل و سومین رئیس جمهوری تاریخ ایالات متحده آمریكا در چهارسال دوم ریاست جمهوری خود در عرصه سیاست بین الملل, كدام سیاست را در برابر ایران تنظیم می كند آیا بوش با تكیه بر یكجانبه گرایی در عرصه سیاست بین الملل همچنان بر استفاده از راه حلهای نظامی و كوتاه مدت پافشاری خواهد كرد و یا در یك رویكرد سیاسی, فشارهای دیپلماتیك را از راههای مختلف از جمله تحریم اقتصادی بر ایران تداوم می بخشد

اینكه قدرت اول اقتصادی، سیاسی جهان، كدام رویكرد سیاسی، نظامی و اقتصادی را برمی گزیند بحثی تكراری وهمیشگی بوده است، اما همین بحث تكراری و همیشگی همواره توجه زیادی را برانگیخته است و بسیاری از تحلیلگران را به نگارش صدها تحلیل واداشته است.

< سیاست دیروز، امروز و فردای آمریكا

آرمانها، اصول و ارزش هایی كه از زمان بوش پدر، كلینتون وبوش پسر برای منطقی جلوه دادن دخالت آمریكا در جهان بعد از جنگ سرد به آن متوسل شدند، به طور خیره كننده ای مشابه آنهایی است كه «ترومن» به منظور تحریك مردم آمریكا برای مبارزات جنگ سرد به كار برد. با آنكه جهان تجدید سازمان سیاسی مهمی را تجربه كرده است، مؤلفه های اساسی سیاست خارجی آمریكا در برابر تغییر، مقاوم هستند. به باور ناظران امور بین المللی، نكات اصلی سیاست خارجی آمریكا كم و بیش دائمی است. به همین دلیل، تغییر در سیاست خارجی آمریكا بی پایان به نظر می آید، چرا كه عنوان خبرها اغلب از ابتكارهای شجاعانه سیاست خارجی آمریكا خبر می دهند و این موضوع در دوره های پی درپی همواره مطرح بوده است كه هر رئیس جمهوری می خواهد به طرح نوآوریهای سیاسی دست بزند كه به پیدایش عصر نوینی در روابط خارجی آمریكا منجر شود.ارزشها و منافع سیاست خارجی آمریكا دائمی و شامل «صلح و رفاه» ، «ثبات و امنیت» ، «دموكراسی و دفاع» و «آزادی» ، اینها ارزشها و منافع دائمی سیاست خارجی آمریكا هستند. آزادی از اجبار دیگران، مزیت بازرگانی، ترویج افكار و آرمانهای آمریكایی از جمله اهداف ثابت سیاست خارجی وابسته به آن منافع هستند. الگوی تاریخی رفتار سیاست خارجی آمریكا بیشتر با ترجیح تعدیل تدریجی شناخته می شود تا تعیین جهت كلی بنیادی، سیاست خارجی آمریكا، سیاستی پارادوكسیكال و اجماعی است از افكار و مقاصد نومحافظه كاران و دموكراتها در اینكه چگونه ایالات متحده در صدد تطبیق با اوضاع و احوال خارجی و در تأمین منافع ملی خود بكوشد؟در این راستا است كه «بوش پسر» در مراسم سوگند خود برای چهارسال آینده برنامه هایش را در قالب تعابیری آرمانگرایانه و بدون ذكر جزئیات اعلام كرده است. نقطه كانونی این برنامه بحث آزادی بود. به اعتقاد تحلیلگران این جمله بوش كه «آزادی آمریكایی ها در گرو آزادی ملتهای دیگر است» تهدید غیرمستقیم كشورهایی چون ایران بوده است. این برداشت تا حدودی مبتنی بر سخنان دیك چنی معاون بوش بود كه با صراحت ایران را چالش پیش رو سیاست خارجی آمریكا در چهارسال آینده نامید.از نگاه ناظران بیرونی شاید این تهدید طبیعی باشد اما ورای این افزایش تهدید، سیاستی پنهان نهفته است. آنچه باعث تندتر شدن لحن آمریكایی ها در برابر ایران همزمان با آغاز كار دولت دوم بوش شده در واقع تلاشی برای نزدیك تر شدن به ایران از طریق نشان دادن هزینه های رویارویی و پرهیز دادن ایران از مواجهه با این هزینه است.آمریكایی ها، در فاصله سالهای۱۹۹۱ تا ،۲۰۰۳ با برگزیدن سیاست خصومت با ایران، میدان اقتصادی را در ایران به رقیبان اروپایی، روسی و چینی واگذار كرده اند.به همین دلیل اكنون باید از این دو روش خصومت مقطعی همچون جنگ عراق با ایران و فشارهای دیپلماتیك فاصله بگیرند. چرا كه نه حمله به ایران جواب می دهد و نه بی توجهی به ایران. از این ملاحظات و قرائن اینگونه برمی آید كه آمریكایی ها در چهارسال آینده به جای جنگ نامحدود یا جنگ محدود به فشار دیپلماتیك برای تغییر نگرش در ایران روی خواهند آورد. اما این روش آمریكایی ها هم در عمل با مشكلاتی مواجه است.

< سیاست اقتصادی تحریم؛ مرده ای دفن نشده

یكی از مهمترین سیاست های اعمال شده آمریكا علیه ایران طی ۲۳سال گذشته، سیاست اقتصادی «تحریم» بوده است. تحریم ها اغلب به عنوان جانشین «زور نظامی» محسوب می شوند كه آمریكا تاكنون از این طریق خشم خود را در قبال برخی اعمال خاص ابراز و سعی كرده حداقل رفتار ایران را تغییر دهد. از این رو، تحریم ها راه میانه ای میان اقدام دیپلماتیك نسبتاً آرام از یك سو و مداخله شبه نظامی قهری با مداخله نظامی پنهانی، از سوی دیگر است. اما شاید حتی مسؤولان آمریكا هم نتوانند به این سؤال پاسخ درستی بدهند كه آمریكا تا چه حد در رسیدن به اهدافش در تحریم اقتصادی ایران موفق بوده است؟آمریكا در هر دوره به بهانه ای، ایران را همچون برخی دیگر كشورها تحریم كرده است. از اوایل دوران جنگ سرد، كشورهای بلوك شرق، دهه هفتاد، رژیم های ماركسیست و از اواخر دهه هشتاد، كشورهای به ادعای آمریكا حامی تروریست، هدف اصلی این تحریم ها بوده اند. طرح تحریم اقتصادی ایران كه محتوای آن بیشتر صادرات نفتی ایران را مدنظر دارد، از همان پیروزی انقلاب اسلامی ایران توسط دولت وقت آمریكا جیمی كارتر آغاز و در هر دوره به تناسب تشدید یا در همان سطح قبلی باقی ماند. شدیدترین تحریم اعمال شده علیه ایران در زمان دولت بیل كلینتون و از سوی «كینگ» ، نماینده مجلس نمایندگان و سناتور «آلفانسو داماتو» رئیس كمیسیون بانكداری سنا در سال۱۹۹۵ به تصویب كنگره ایالات متحده رسید.بر اساس این طرح، در وهله نخست تحریم های تجاری علیه ایران اجرا و در مرحله بعد، شركتهای خارجی از معامله با ایران منع می شدند. هدف اصلی در ورای این طرح قانونی این بود كه تحریم واحدهای خارجی كه در زمینه محصولات مربوطه به انرژی با ایران وارد معامله می شوند، روشی مؤثر در جلب همكاری بین المللی برای منزوی كردن ایران است، چرا كه نفت، رگ حیاتی ایران است. بهانه این تحریم ها در مورد ایران تلاش برای دستیابی به سلاح ها كشتار جمعی، حمایت از تروریسم بین الملل و ممانعت از پیشروی روند صلح خاورمیانه بود. براساس این قانون، شركتهای آمریكایی و غیرآمریكایی از سرمایه گذاری سالانه بیش از ۴۰میلیون دلار در صنایع نفت و گاز ایران منع می شدند در سال۱۹۹۷ این مبلغ به ۲۰میلیون دلار كاهش یافت.

اما این تحریم هیچ اثری نداشت. در همان ایام كه «داماتو» در حال بررسی بود شركت فرانسوی توتال برای توسعه میدانهای نفتی سیری قراردادی به ارزش ۶۰۰میلیون دلار با ایران منعقد كرد.

این قرارداد در اصل به شركت آمریكایی كونوكو پیشنهاد شده بود، اما در مارس ۱۹۹۵ شركت كونوكو تحت فشار دولت آمریكا مجبور به برهم زدن این معامله شد . در همان ایام ، ریاست شورای اتحادیه اروپا اعلام كرد: «جامعه اروپا با كاربرد فراسر زمینی حاكمیت آمریكا كه در تجارت اتحادیه اروپا با كشورهای ثالث محدودیت هایی ایجاد می كند، آشكارا و سخت مخالف است . این یك موضوع حقوقی و سیاستگذاری است و آمریكا براساس حقوق بین الملل نمی تواند ادعا كند كه حق دارد اشخاص خارجی با شركت های خارجی را تحریم كند كه تجهیزات توسعه نفتی در اختیار ایران قرار می دهد . این موضوع به ویژه درباره تجارت محصولاتی است كه هیچ ارتباطی با توسعه فناوری ندارد . به هر حال ، چند سال بعد امضای قراردادی به ارزش دو میلیارد دلار برای توسعه میدان پارس جنوبی با كنسرسیومی متشكل از شركت های توتال فرانسه ، گاز پروم روسیه و پتروناس مالزی، اولین اقدام مؤثر و اساسی در شكستن تحریم آمریكا و ابراز بی توجهی به قانون فرامرزی تحریم ایران بود. پس از آن ، شركت های« الف »و« آجیپ »ایتالیا قراردادی به ارزش ۹۹۸ میلیون دلار با شركت ملی نفت ایران امضا كردند . در نوامبر ۱۹۹۹ شركت رویال داچ شل قراردادی به ارزش ۱‎/۴۵ میلیارد دلار برای توسعه میدان های سروش و نوروز به امضا رساند و بدین ترتیب هر روز یك قرارداد جدید. در آخرین مرحله نیز در ماه گذشته هارلیبرتون یك شركت آمریكایی در پارس جنوبی مناقصه را برد . اكنون آمریكاییان به خوبی می دانند كه تعیین مؤثر بودن تحریم ها دشوار است ، زیرا ارتباط میان فشار اقتصادی و تغییرات در رفتار سیاسی یا نظامی به ندرت مستقیم است . از سوی دیگر ، تحریم ها اغلب شكست می خورند، زیرا چون سایر دولت ها آنها را اجرا نمی كنند.

< تصمیم آینده آمریكا؛ باقی ماندن ابرهای تیره یا ...

بدون شك سیاست تحریم، فشار و خصومت واشنگتن، روابط دو دولت ایران و آمریكا را از حوزه سیاست و ایدئولوژی وارد چرخه زندگی كرد و اقتصاد و معیشت مردم را آماج این تضاد قرار داد . اما امروز ، پرسش جاری محافل تهران و واشنگتن این است كه نشانه ها و تحركات تازه كاخ سفید به چه تصمیم و سیاستی از سوی آمریكا منجر خواهد شد؟ تصمیم آینده آمریكا از دو حال خارج نیست.

سیاست اول، بر سیاق تصورات پیشین كاخ سفید، با توجه به تیمی كه سكان دار سیاست خارجی آمریكا را برعهده خواهد داشت، ابرهای تیره همچنان در آسمان روابط تیره واشنگتن ـ تهران حكمرانی خواهند كرد . سیاست دوم، اما از آنجا كه معمولاً رؤسای جمهوری ایالات متحده در دوره دوم نسبت به دوره نخست قاطعانه تر عمل می كنند چون می دانند كه برای بار سوم در معرض قضاوت افكار عمومی قرار نخواهند گرفت . به نظر می رسد جورج بوش نیز به عنوان بخشی از نومحافظه كاران در برخورد با ایران شیوه قاطعانه تری را در دستور كار خود قرار دهد. بدون شك آمریكا در برخورد با ایران سه رویكرد سیاسی ، (افزایش فشارهای دیپلماتیك) ، اقتصادی (ادامه تحریم ها) و نظامی را مدنظر دارد . در این بین ، به نظر می رسد آمریكا اقدام نظامی انجام ندهد و از دو رویكرد سیاسی ، اقتصادی استفاده كند با این حال درباره ادامه تحریم ها دو دیدگاه كاملاً متفاوت در بین صاحبنظران آمریكایی وجود دارد؛ دیدگاه اول، ادامه تحریم ها و اعمال فشارهای بیشتر به كشورهایی همچون روسیه و چین برای كاهش روابط تجاری با تهران است، اما دیدگاه دوم تحریم ها را ابزار مناسبی برای تحقق تغییرات نمی داند.به هر حال، ایران و آمریكا، چهار سال دیگر بر مدار گذشته خواهند بود . « مخاصمه با ادامه حالت نه جنگ نه صلح؟.» آمریكا بدون شك به سیاست یك بام و دو هوای خود ادامه می دهد.