عمری کوتاه, اما پرثمر

هفته گذشته و در روزهایی که گرمای هوا بیشتر استان های کشور را به حالت نیمه تعطیل درآورده بود, خبری کوتاه اکثر دانشگاهیان, چه آنها که سال ها در مقام شاگردی کارو لوکس را می شناختند و چه اساتیدی که دوشادوش او به علم و دانش کشور خدمت کرده اند را در اندوهی بزرگ فرو برد

هفته گذشته و در روزهایی که گرمای هوا بیشتر استان‌های کشور را به حالت نیمه‌تعطیل درآورده بود، خبری کوتاه اکثر دانشگاهیان، چه آنها‌که سال‌ها در مقام شاگردی کارو لوکس را می‌شناختند و چه اساتیدی که دوشادوش او به علم و دانش کشور خدمت کرده‌اند را در اندوهی بزرگ فرو برد. پروفسور کارو لوکس، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و از پژوهشگران برجسته سیستم‌های هوشمند بود که شامگاه پنجشنبه ۱۷ تیرماه در‌ ۵۹ سالگی در تهران درگذشت.

لوکس زندگی‌اش را در چند جمله خلاصه می‌کرد: «بنده متولد سال ۱۳۲۸ هستم. تحصیلات دبستان، دبیرستان، دانشگاه تا فوق‌لیسانس مهندسی را در ایران گذراندم. در سال ۱۳۵۲ فوق‌لیسانس مهندسی ـ که در آن زمان پیوسته بودـ‌ را از دانشگاه تهران و همین دانشکده فنی گروه مهندسی برق گرفتم. دکتری را در سال ۱۳۵۵ از دانشگاه برکلی کالیفرنیا گرفتم و از آن زمان به بعد در دانشگاه تهران مشغول تدریس و تحقیق بوده‌ام. علاوه بر دانشگاه تهران در دانشگاه‌هایی مانند خود برکلی و Ucla و تورنتو و بعضی دانشگاه‌های دیگر هم به مدت‌های کوتاه تدریس کرده‌ام.»

اما در این شرح کوتاه به خیلی از موضوعات اشاره نمی‌کرد، ازجمله این‌که با وجود پیشنهاد استخدام از دانشگاه برکلی برای ادامه فعالیت به دانشکده فنی دانشگاه تهران برگشت و در طول زندگی پربارش متجاوز از ۱۵۰ مقاله در مجله‌ها و ۳۰۰ مقاله در کنفرانس‌های علمی ارائه کرد. البته افتخارات این چهره ماندگار علمی کشور به همین‌ها خلاصه نمی‌شود و در این فهرست باید به سمت‌ها و عناوین مختلف او به عنوان محقق انستیتو تکنولوژی الکتریکی هاربین، محقق مرکز بین‌المللی فیزیک نظری و مرکز بین‌المللی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی در تریست ایتالیا، عضویت در انستیتو ریاضی کاربردی و فرهنگستان علوم چین، دستیاری تحقیق در شرکت پژوهشی ـ تولیدی اونتاریو و آزمایشگاه پژوهش‌های الکترونیکی دانشگاه کالیفرنیا در برکلی و... اشاره کرد.

می‌توان گفت کارو لوکس فرزند این آب و خاک بود، در ایران به دنیا آمد، در دانشگاه تهران رشد کرد و به درختی پرثمر تبدیل شد که هزاران دانشجو از آن بهره برده و هر کدام از آنان امروز به درختان پرثمری تبدیل شده‌اند که در ایران و جهان خدمت می‌کنند.

● پیوند مباحث فنی با موضوعات اجتماعی

آنچنان که در دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا آمده ازجمله زمینه‌های پژوهشی مورد علاقه استاد لوکس، محاسبه‌های زیستی، هوش محاسبه‌ای، سیستم‌های نامشخص، کنترل هوشمند، شبکه‌های عصبی، سیستم‌های چندعاملی، مدل‌سازی مالی، مدیریت دانش و دیگر مباحث مرتبط با رشته برق و هوش مصنوعی بوده است.

کارو لوکس یک استاد برجسته و محقق واقعی بود که به اعتقاد دکتر صادق واعظ‌زاده، استاد دانشکده مهندسی برق دانشگاه تهران، در دانشگاه حضوری دائمی داشت و چه در کلاس درس و چه در آزمایشگاه و چه در میدان تحقیق بسیار سختکوش و فعال بود. در واقع دکتر کارو لوکس علم و کاربرد را با هم دنبال می‌کرد و ضمن این‌که در مباحث نظری، عمیق و پرحوصله بود به دنبال کاربرد نظریه‌های جدید در جامعه می‌رفت و در یک کلام تلاش می‌کرد مباحث فنی را با موضوعات اجتماعی پیوند بزند.

خود لوکس هم در مصاحبه‌ای که با انجمن ماشین بینایی و پردازش تصویر ایران داشت درباره این بخش از فعالیت‌هایش گفته بود: «چون تخصص دانشگاهی و رشته اصلی بنده مهندسی کنترل بوده است یکی از اولویت‌های تحقیقاتی‌ام کنترل هوشمند است. در کنترل هوشمند هم علاوه بر یک کنترل واقعی مثل رباتیک مسائل دیگری علاوه بر طراحی خود الگوریتم کنترل‌کننده مطرح هستند. ما می‌خواهیم سعی کنیم همان‌طور که ما انسان‌ها خیلی از تصمیمات را چنین اتخاذ می‌کنیم ماشین‌ها هم قادر باشند که تصمیمات عاطفی اتخاذ کنند. وقتی از ماشین‌ها صحبت می‌کنم منظور من واقعا کاربردهای صددرصد صنعتی مثل کنترل سرعت الکتروموتورها و درایوهای صنعتی است یا مثلا سیستم‌های حرارت و تهویه مرکزی، سیستم‌های رباتیک، سیستم‌های هدایت و ناوبری در پرواز هواپیما و ... .»

دکتر مجید نیلی احمدآبادی، استاد مهندسی برق دانشگاه تهران هم در گفتگو با ایسنا به زوایای دیگر زندگی پربار استاد اشاره و تاکید کرده است در زمانی که دانشگاه‌های ایران آموزش‌محور بودند، دکتر کارو لوکس از اساتیدی بود که پژوهش را به عنوان محور اصلی آموزش در کشور جا انداخت. به اعتقاد احمدآبادی، نکته مهم شخصیت علمی کارو لوکس این بود که در زمینه‌ سیستم‌های هوشمند یک‌سری تحقیقات و دروس در ایران ارائه داد که در زمان خودش در دنیا ارائه نمی‌شد، به عنوان مثال یکی از درس‌هایی که ایشان در دنیا و ایران به جد راه انداختند، الگوریتم‌های تکاملی بود که در ایران با عنوان سیستم‌های زیستی مشهور بود که در واقع به معنی روش‌های مدل‌سازی ریاضی برای سیستم‌های طبیعی است.

باز در بخشی از مصاحبه با انجمن ماشین بینایی و پردازش تصویر ایران، کارو لوکس درباره این زمینه از فعالیتش می‌گوید: «زمینه تحقیقاتی بنده در سال‌های اخیر روی سیستم‌های هوشمند الهام گرفته از طبیعت و از سیستم‌های زیستی در درجه اول و گاهی در تحقیقات جدیدتر الهام گرفته از سیستم‌های اجتماعی، سیستم‌های شناختی و سیستم‌های رفتاری بوده است و طبعا در پردازش الگو، پردازش تصویر و بینایی ماشین هم علاقه بنده به همین موضوع است، البته سیستم‌های هوشمندی که بنده به آن علاقه‌مندم با رویکرد سنتی هوش مصنوعی تفاوت دارد. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تفاوت این است که من هوش مصنوعی متجسم و پیاده‌سازی شده و در موقعیت قرار گرفته را مورد توجه قرار داده‌ام، یعنی هوشمندی چیزی نیست که به وسیله طراح به سیستم تزریق شود، هوشمندی چیزی است که بر اثر تجسم و جسمیت داشتن‌اش و قرار گرفتن اش در محیط و تعامل با اجزای دیگر آن محیط در سیستم به وجود می‌آید و ظاهر می‌شود ، بنابراین از ابتدا تحقیقات من جنبه الگوریتمیک خالص نداشته است... .»‌

● الهام از طبیعت

الهام از طبیعت برای حل مسائل پیچیده ازجمله راهکارهایی بود که کارو لوکس بر آن تاکید داشت و تلاش می‌کرد‌ الگوریتم‌های الهام گرفته از طبیعت مانند الگوریتم‌های بهینه‌سازی را توسعه دهد. وی در توضیح یکی از الگوریتم‌هایی که موفق به توسعه آن شد گفته بود: «یک الگوریتم از رویش علف هرز الهام می‌گیرد. علف هرز یک موجود بسیار هوشمند است، شما اگر سعی کنید که با علف مبارزه کنید متوجه خواهید شد که علف چقدر قدرت مقابله دارد و به صورت هوشمند از منابع استفاده و سعی می‌کند بقا و وجود خودش را تضمین کند و جایی که منابع تغذیه مناسب دارد را پیدا کرده و استفاده کند. بنابراین در یافتن نقاط بهینه برای یک مساله بهینه‌سازی می‌توانیم ما هم از روشی که علف هرز استفاده می‌کند استفاده کنیم. این الگوریتم رویش علف هرز را در مسائل طراحی متعدد صنعتی به کار بردیم: طراحی پرواز، طراحی کنترل‌کننده و انواع مسائل طراحی....»

اما در سال‌های آخر یکی از موضوعاتی که بیشتر مورد علاقه و‌ توجه تحقیقاتی کارو لوکس قرار داشت پیش‌بینی بخصوص پیش‌بینی به منظور هشداردهی بود. کارو لوکس برای فهم بهتر، این موضوع را این گونه بیان کرده است: «مثلا فرض کنید حرکات آدم‌ها مورد بررسی قرار بگیرد، برای این‌که بفهمیم مثلا کجا خطر زمین خوردن وجود دارد یا حتی سیگنال‌های EEG در کانال‌های مختلف مورد پویش قرار بگیرد برای این‌که بفهمیم کی و کجا قرار است یک حمله سریع اتفاق بیفتد یا با پویش سیگنال‌هایی که از اشعه کیهانی و فعالیت‌های خورشیدی به ما می‌رسد (با استفاده از حسگرهایی که روی ماهواره‌های مختلف و قمرهای مصنوعی مختلف نصب شده یا روی زمین در ایستگاه‌های مخصوص) بفهمیم کی و کجا قرار است یک توفان خورشیدی اتفاق بیفتد یا سیگنال‌های جذبی روی زمین و زیر زمین را مورد پویش قرار بدهیم برای این که پیش‌بینی کنیم که مثلا زلزله یا سیل چه زمانی به وقوع خواهد پیوست یا مثلا سیگنال EEG را برای پیش‌بینی حمله قلبی استفاده کنیم. نقطه مشترک اینها در این است که هدف پیش‌بینی است، البته نه به معنی پیش‌بینی خالص بلکه پیش‌بینی به منظور هشداردهی، چون جامعه‌شناسان معتقد هستند جامعه‌ای که ما در حال ورود به آن هستیم یا در قرن اخیر وارد شده‌ایم جامعه خطر است و ریسک و انواع مخاطرات در زندگی ما به طور خیلی شدیدی نسبت به ریسک در جوامع قبلی افزایش پیدا کرده است، البته همه آنها ریسک طبیعت نیست، بعضی از آنها ریسک ساخته دست بشر است.»

پروفسور لوکس را باید استادی متفاوت دانست که معتقد بود سیستم آموزشی دانشگاه باید از آموزش‌محور به پژوهش‌محور تغییر کرده و الگوی آموزشی آن هم از الگوی فعلی که صرفا انتقال اطلاعات است به الگوی کمک در یادگیری و نظارت بر آن تغییر پیدا کند و بر همین اساس بود که شیوه تدریس و امتحانات او با دیگر اساتید دانشگاه فرق می‌کرد.

لوکس بنا به گفته اکثر آنها که او را می‌شناختند به دانشکده فنی، دانشجویان و همکاران عشق داشت و فردی بسیار سختکوش، صادق، ساده‌زیست و مهربان بود. مطمئنا ضایعه نبودش در جامعه علمی کشور براحتی جبران‌پذیر نخواهد بود، هرچند که به اعتقاد دکتر جبه‌دار مارالانی، یکی از اساتید استاد لوکس، گرچه جای خالی او در بین ما بسیار احساس می‌شود، اما اگر عمر را براساس دستاوردها بسنجیم با توجه به عملکرد پژوهشی استاد، ایشان عمر طولانی و مفیدی داشته که اثر آن در جامعه ماندگار است.

بهاره صفوی