محبوسی که نخست‌وزیر شد

«نظر به حسن کفایت و خدمتگزاری جناب اشرف قوام‌السلطنه و امتحانات عدیده کافیه که در این موقع در استقرار انتظامات مملکتی داده و اعتماد کامل خاطر همایونی ما را به صداقت و دولتخواهی …

«نظر به حسن کفایت و خدمتگزاری جناب اشرف قوام‌السلطنه و امتحانات عدیده کافیه که در این موقع در استقرار انتظامات مملکتی داده و اعتماد کامل خاطر همایونی ما را به صداقت و دولتخواهی و شاه‌پرستی خود جلب نموده است‌، محض اهمیت موقع و برای تهیه آسایش عمومی‌، معزی الیه را به صدور این دستخط مهر طلعت مبارک به ریاست وزراء منصوب فرمودیم‌، که هیأت وزیران را تشکیل داده در انتظامات مملکتی و اعاده امنیت و آسایش عمومی ‌مساعی جمیله به عمل آورند. مزید رضامندی و اعتماد خاطر ملوکانه را جلب و تحصیل نمایند. ۲۲ رمضان ۱۲۹۹ ـ شاه»

احمد قوام اینچنین و به حکم احمد‌شاه قاجار در یازدهم خردادماه سال ۱۳۰۰ به جای سید ضیاء که ۴ روز قبل و به حکم شاه از صدارت اعظمی‌عزل شده بود به مقام نخست‌وزیری رسید. قوام‌السلطنه اما در حالی به نخست‌وزیری منصوب شد، که تا ساعاتی قبل از صدور فرمان شاه، در زندان محبوس بود. چرا که پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ توسط سیدضیاءء و رضاخان میرپنج، قوام نیز همچون بسیاری از رجال زندانی شد. وی روز سیزدهم نوروز ۱۳۰۰ شمسی به فرمان سیدضیاءء بازداشت و به دنبال مصادره اموالش، راهی زندان تهران شد. چه قوام و سیدضیاءء کینه دیرینه‌ای با یکدیگر داشتند. قوام کسی بود که در دوران فرمانداری خود در خراسان نشریات وفادار به سیدضیاءء را توقیف کرده و با اقدامات سیاسی و فرهنگی او مبارزه می‌کرد اما تقدیر آن بود که دقیقا دو ماه بعد، کابینه سیاه سیدضیاءء سقوط کند و احمد قوام از زندان به صدراعظمی ‌و جانشینی سیدضیاء برسد! سیزده خرداد ۱۳۰۰، شاهزاده شهاب‌الدوله رئیس تشریفات سلطنتی دربار قاجار به میان زندانیان سیاسی سیدضیاء رفت که تمامی‌آنها رجال اصلی ایران قبل از کودتا بودند. او در اتاقی خلوت، پیام احمدشاه را به قوام‌السلطنه رساند که «اگر قول می‌دهی با انگلیس‌ها سازش نکنی، صندلی صدارت در انتظار توست». قوام قول داد و با شهاب الدوله از پله‌های کاخ عشرت‌آباد که دو، سه ماهی به عنوان زندان استفاده می‌شد، پائین رفت و عصر همان روز در کاخ گلستان پس از ۵ ساعت گفت‌وگوی خصوصی با شاه، فرمان صدارت گرفت. اولین و مهم‌ترین اقدام قوام‌السلطنه که در نخستین روزهای صدارتش انجام شد، آزادی تمامی‌رجالی بود که توسط سیدضیاءءالدین طباطبایی بازداشت شده بودند. قوام‌السلطنه پس از چند روز مشاوره و مطالعه‌، وزیران کابینه خود را به حضور شاه معرفی کرد. به جز دو نفر به نام‌های عمید‌السلطنه وزیر عدلیه و حکیم‌الدوله وزیر امور خیریه‌، بقیه اعضای کابینه قوام و حتی خود او از محبوسان دوران سه ماهه حکومت سیدضیاءءالدین طباطبایی بودند. با این حال قوام این بار در کابینه خود و در سمت وزارت جنگ، مجبور بود رضاخان میرپنج که به همراهی قزاق‌ها تهران را در کنترل داشت را بگمارد. او قوی‌ترین مهره کابینه قوام بود. شروع به کار مجلس چهارم در اول تیر ۱۳۰۰ از جمله رویدادهای مهم دوران حکومت قوام بود. مجلس چهارم که رئیس آن میرزاحسین‌خان مؤتمن‌الملک و نائب رئیس آن آیت‌الله سیدحسن مدرس بود در شرایطی کار خود را آغاز کرد که بیش از نیمی ‌از افراد آن در دوران وثوق الدوله انتخاب شده و طرفدار پیمان ۱۹۱۹ بودند. قوام در دوران کوتاه مدت نخست‌وزیری خود با آشوب‌ها و شورش‌های متعددی در نقاط مختلف کشور روبه‌رو بود. حاج‌بابا اردبیلی در زنجان‌، میرزا کوچک‌خان و خالو قربان و احسان‌الله خان در رشت و انزلی و لاهیجان و لنگرود، کنترل امور را به دست گرفته بودند، کلنل محمدتقی پسیان در خراسان علم مبارزه با حکومت مرکزی را برافراشته بود و چند نقطه دیگر کشور نیز دچار تمرد وطغیان شده بود. مهم‌ترین دغدغه خاطر قوام‌، قیام کلنل پسیان والی خراسان بود. قوام خود قبل از احراز مقام نخست‌وزیری‌، مدتی در خراسان به دستور سیدضیاءءالدین طباطبائی در بازداشت پسیان والی این استان بوده است‌. از این رو با انتصاب قوام به نخست‌وزیری، احساس کرد وی انتقام دوران بازداشت خود را خواهد گرفت‌. از این رو علم تمرد و طغیان برافراشت‌. افرادی که قوام برای فرونشاندن بحران نزد کلنل می‌فرستاد نیز یا بازداشت می‌شدند یا دست خالی بازمی‌گشتند. با این حال قوام‌السلطنه سرانجام در مهرماه همین سال موفق شد با کمک نیروهای تحت فرماندهی رضاخان، کلنل محمد‌تقی‌خان پسیان را به دام انداخته و او را از میان ببرد.

علی ملیحی