بررسی حقوقی كپی رایت

امر و مقوله كپی رایت را می توان موضوع جدیدی دانست كه هیچ یك از فقهای پیشین به طور دقیق در مورد آن اظهار نظر نكرده اند تا پیش از پیدایش تمدن اسلامی, تألیف و تدوین علوم اسلامی یك رسالت عمومی به حساب می آمد و گرفتن اجرت برای كتابت قرآن و حدیث در تلقی عمومی مسلمین مكروه به حساب می آمد

●تاریخچه

مالكیت معنوی یك مفهوم حقوقی است كه براساس آن چگونگی حمایت و استفاده از محصولات فكری بشر تعیین شده است. این حقوق از دو ركن مالكیت صنعتی و مالكیت ادبی، هنری تشكیل شده و جزو حقوق فكری به شمار می آید. مالكیت معنوی از یك سو به حمایت از پدیدآورنده اثر می پردازد و از طرف دیگر به حقوق او احترام می گذارد و جامعه هم با اعتماد به اصالت آثار از فوائد مالكیت معنوی بهره مند می شود.

هر چند موضوع مالكیت معنوی ابتكارها و تراوش های ذهنی انسان است، اما در عین حال دارای ارزش مادی هم است به همین دلیل جزء گروهی از اموال به حساب می آید و شامل حق مؤلف، حق احترام، حق علائم تجاری و صنعتی و ... می شود. برخی اساتید حقوق آن را چنین تعریف كرده اند كه «حقوقی كه به صاحب آن اختیار انتفاع انحصاری از فعالیت ها و فكر و ابتكار انسان را می دهد.» (۱)

از سوی دیگر به حقوق ناشی از مالكیت ادبی _ هنری، حق مؤلف یا حقوق مؤلفان می گویند كه از آن تعاریف گوناگونی توسط حقوقدانان ارائه شده است: برخی آن را چنین تعریف كرده اند كه «حق مؤلف عبارت است از سلطه و اختیار مؤلف بر اثرش كه آن را خلق كرده یا بوجود آورده است.» (۲) برخی دیگر نیز چنین گفته اند كه «مجموعه حقوقی است كه قانون برای آفریننده (خالق اثر) نسبت به مخلوق اندیشه و هوش او می شناسد. این حقوق عبارت است از حق انحصاری بهره برداری از اثر برای مدت محدود به سود آفریننده آن و پس از مرگ برای ورثه او.» (۳)

تعریف قانونی از حق مؤلف در ماده ۱ قانون حمایت حقوق مؤلفان و محققان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ آمده است: «از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند، پدید آورنده و به آنچه از راه دانش یا هنر یا ابتكار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی كه در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به كار رفته«اثر »اطلاق می شود.» پس حق مؤلف یك حق مالی غیرمادی انحصاری است كه توسط قانونگذار به پدیدآورنده اثر اعطاء شده و هرگونه سوءاستفاده از آن تخلف است. با توجه به تعریف قانونی و تعاریف حقوقی می توان گفت كه حق پدید آورنده (حق مؤلف) عبارت است از حق مشروع و قانونی و دارای ضمانت اجرایی كه برای حفظ حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده و بهره برداری از این حقوق به پدیدآورنده آثار اصیل و ابتكاری تعلق می گیرد.

واژه ای كه برای حق مؤلف در حقوق آمریكا رایج است واژه كپی رایت است. كپی رایت عبارت است از حقوق بهره برداری از آثار هنری یا ادبی كه متعلق به صاحب اثری باشد و نوعی حمایت براساس قانون می باشد كه به آثار ادبی _ هنری اصیل تعلق می گیرد. این تعریف چنین می نمایاند كه این حقوق در آمریكا بیشتر تكیه بر حمایت از حقوق مادی دارد.

واژه دیگری كه در حقوق آمریكا در این خصوص رایج است واژه رویالتی (Royalty) می باشد كه به مفهوم پرداخت ما به ازای استفاده از اثر به پدیدآورنده آن با توجه به مبلغی كه توافق می شود پرداخت می شود تا حق بهره برداری از آن اثر به شخصی كه این هزینه را پرداخته و یا به هر ترتیب توافق نموده است، منتقل شود.(۴) رویالتی ناظر بر انتقال حقوق مادی آثار به شخص دیگری است كه پدیدآورنده با او توافق كرده است و ممكن است فرد با گروهی یا كمپانی و یا شركتی كه حق چاپ، تكثیر، توزیع، استناد و... را خریداری می كند و زمان آن ۵ ۱۰، ۲۰، سال و یا دائمی می باشد.

در حقوق ایران واژه ای كه به جای رویالتی در مفهوم آن به كار می رود،» حق التألیف «است كه در تعریف آن آمده است.» در یك عقد معوض كه موضوع آن، مبادله مالكیت ادبی یا هنری یا امثال آنهاست «معوض» عبارت است از حق آفریننده و عوض آن عبارت است از مالی كه به آفریننده برای استفاده از محصول اندیشه به نحوی از انحاء داده می شود كه نام آن پدیدآورانه است كه اعم از حق تألیف است چرا كه حق التألیف فقط در قلمرو مالكیت ادبی به كار می رود. »(۵)

●حقوق پدیدآورندگان در اسلام

امر و مقوله كپی رایت را می توان موضوع جدیدی دانست كه هیچ یك از فقهای پیشین به طور دقیق در مورد آن اظهار نظر نكرده اند. تا پیش از پیدایش تمدن اسلامی، تألیف و تدوین علوم اسلامی یك رسالت عمومی به حساب می آمد و گرفتن اجرت برای كتابت قرآن و حدیث در تلقی عمومی مسلمین مكروه به حساب می آمد.

نهضت ترجمه در اواخر سده دوم هجری همراه با طلیعه تمدن اسلامی است. مؤلف نوشته اش را به ناشر می فروخت یا می سپرد كه آن را تكثیر و تجلید نموده، به فروش رساند و ناشر نظارت می نمود تا كتاب را از تعریف مصون بدارد. اما با توجه به درگیری های سیاسی و اختلافات مذهبی ،جعل و تحریف در آن روزگار رایج بود و تنها كاری كه از مؤلفان ساخته بود، موعظه اخلاقی و یادآوری مسئولیت شرعی بود.(۶)

پس می توان نتیجه گرفت كه در اسلام حق تألیف و تصنیف وجود داشته و حتی در مواردی مورد تشویق قرار می گرفته است اما جنبه حمایتی و ضمانت اجرای درستی نداشته است و در مورد جاعلان و تحریفگران و سارقان ادبی فقط به موعظه اكتفا می شده است.

علما در فقه عامه تولید فكری را اگر بهره وری از آن مباح شرعی باشد در زمره اموال می دانند و مالكیت آنها را با اعیان یكی می دانند، غاصب این منافع را ضامن می دانند و برای این منافع عوض قرار داده اند و بر آنها حق ارث نیز جاری می كنند.(۷)

اما در فقه امامیه آراء متفاوت است. برخی از فقها حق پدیدآورنده را غیر شرعی می دانند و معتقدند كه اخذ اجرت در آن روا نیست و براین باورند كه حقوقی را كه عوض مالی قبول نمی كند و نیز حقوقی را كه قابل انتقال نیست نمی توان فروخت اما در مقابل عده ای دیگر از فقها بر این باورند كه حق مؤلف امری شرعی است و تألیف، منفعتی دارد كه نصیب انسان می شود و مؤلف مالك این منفعت است و می تواند دیگران را از تصرف در آن باز دارد.(۸)

اما متأسفانه به رغم پذیرش نسبی حق مؤلف توسط علما در كشورهای مسلمان با چالشی جدی در این زمینه روبه رو هستیم، چرا كه قوانین مربوط به حمایت از مالكیت فكری از جمله ضعیف ترین قوانین از لحاظ اجرایی می باشد. اگر چه فقهای معاصر هم گرایش به شرعی دانستن حق مؤلف دارند اما كشورهای اسلامی در بیشتر موارد رویكرد متفاوتی را در پیش می گیرند.

در كشور ما هم بحث های زیادی در ایران به وجود آمد. امام خمینی(ره) در فتوایی در این مورد فرمودند كه« آنچه كه معروف به حق طبع شده است حق شرعی به حساب نمی آید و نفی سلطه مردم بر اموالشان بدون اینكه هیچ گونه شرط و عقدی در میان باشد، جایز نیست. بنابراین چاپ كتاب و نوشتن جمله «حق چاپ محفوظ است» فی نفسه ایجاد حق نمی كند و دلالت برالتزام دیگران نمی نماید. بنابراین دیگران می توانند آن را چاپ نموده و از آن تقلید كنند و هیچ كس نمی تواند مانع از این كار شود. » (۹)

آیت ا... سیدمحمد حسن مرعشی شوشتری هم بر این باور بود كه:« مالكیت و ارزش اشیاء از اعتبارات عقلایی است و تحدیدی از ناحیه شرع اسلام وجود ندارد. بنابراین در مسئله فوق حقوق مذكوره شرعاً معتبر و لازم الرعایه هستند.»(۱۰)

یاسر مرادی

(پی نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است.)

---