شبیه سازی و اخلاق

بحث در باب تکنولوژی شبیه سازی و پیامدهای معرفت شناختی, اخلاقی, روانی و حقوقی آن از بدو پیدایی آن شدت گرفت به طوری که بسیاری از ادیان دربرابر آن واکنش نشان دادند و برخی از اندیشمندان و فیلسوفان به بررسی ابعاد گوناگون آن پرداختند

مطلبی که از پی می آید، متن سخنرانی دکتر سید حسن اسلامی با عنوان «مسایل اخلاقی پژوهش در شبیه سازی و بازتاب آن در جهان اسلام» است که در تاریخ ۳/۹/۸۴ در موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایراد شده بود. وی به سابقه این بحث در جهان اسلام و سپس به بررسی مغالطات رایج در آن باب می پردازد.

●پیشینه بحث در جهان اسلام

بحثی که قرار است بنده ارائه کنم درباره بازتاب شبیه سازی انسانی در جهان عرب و ملاحظاتی درباره اخلاق پژوهش در این زمینه است. در سال ۱۹۹۷ به مجرد اینکه در مجلات علمی مانند «nature» گزارش شبیه سازی «دالی» توسط ویلموت منتشر شد، بازتابی وسیع در کل جهان و از جمله در جهان اسلام پیدا کرد. مجامع دینی و غیردینی عکس العمل خیلی سریعی نشان دادند. غالب عکس العمل ها منفی و شدید بود. من بحث را متمرکز می کنم بر جهان عرب. در سال ۱۹۹۷ به مجرد اینکه این خبر منتشر شد، مجلات مختلف و نشریات عربی، گزارشهای مفصل، مختصر، علمی و گاه ژورنالیستی متعددی از شبیه سازی با عناوین و تیترهای متفاوتی چاپ کردند. بعضی از مجامع علمی مانند مجمع تحقیقات وابسته به الازهر، شبیه سازی را نه تنها تحریم کرد بلکه اعلام کرد که هر کس اقدام به شبیه سازی کند محارب است و باید دست و پای او را برید و اعدام کرد. همین وضع از سوی یکی از فقهای بزرگ عربستان سعودی به نام ابن رسینی صورت گرفت و او این کار را نه تنها حرام دانست بلکه خواستار اجرای حد محارب بر مجریان شبیه سازی شد. طی آن سال و سال های بعد ما شاهد سمینارهای بسیار مکرری در زمینه شبیه سازی بوده ایم. در طی این مدت حداقل شاهد ده سمینار وسیع در جهان عرب بودیم. که محور همه آنها شبیه سازی دالی بوده است که از میان این سمینارها دو سمینار جایگاه قابل توجهی دارد. یکی سمیناری بود که در مغرب برگزار شد که در آن بحثهای کارشناسی بسیار مفصلی صورت گرفت و نتایجی که سمینار به آن رسید بستر و مقدمه ای بود برای سمینار بعدی و اصلی مجمع الفقه الاسلامی. مجمع الفقه الاسلامی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی بود که تقریباً تمام کشورهای مسلمان عضوش هستند و عالی ترین مجمع فقهی جهان اسلام به شمار می آید. در ۱۹۹۷ هم به استناد دستاوردهایی که در سمینار مغرب صورت گرفته بود، مجمع الفقه الاسلامی تشکیل جلسه داد و مناقشات سه روزه ای ادامه پیدا کرد و دست آخر منجر به صدور بیانیه شد. در آن بیانیه، دیدگاه مسلط در مجمع الفقه الاسلامی بیان شد. این بیانیه، بیانیه ای معروف در زمینه شبیه سازی است. بیانیه،با دفاع از اینکه علم با دین سازگار است شروع می شود و پس از آن این نکته بیان می شود که درست است که دین و به خصوص دین اسلام هوادار علم است ولی علم نباید از ملاحظات اخلاقی برکنار باشد، بلکه باید علم نیز همسو با دین پیش برود و در کادر اخلاق حرکت کند. سپس بحث شبیه سازی را مطرح کردند و اینکه این شبیه سازی چیست؟ در آنجا اشاره می شود که اگر شبیه سازی در زمینه حیوانات و نباتات صورت گیرد، هیچ اشکالی ندارد، اما اگر بر روی انسان ها باشد و بخواهد انسانی شبیه سازی شود حرام و نادرست است. البته در بیانیه هیچ اشاره ای به دلیل حرمت این کار نشده است. در همان بیانیه تأکید می کنند که شبیه سازی ای که حرام است، شبیه سازی انسانی است. اما شبیه سازی درمانی اشکالی ندارد و چنین کاری مجاز است. البته خود این مسئله یکسری پیامدهایی دارد. چون ما در شبیه سازی درمانی، شاهد شبیه سازی انسانی هستیم. با این تفاوت که جنینی که پدید می آید ، پس از مدتی نابود می شود و عملاً کشتن جنین صورت گرفته و این کشتن انسان است و به نظر من یکی از اشکالات جدی که در موضع مسلمانان مخالف شبیه سازی وجود دارد همین مسئله است که آنهایی که شبیه سازی انسانی را تحریم می کنند، شبیه سازی درمانی را می پذیرند و این کار با دلایلی که بر ضد شبیه سازی انسانی اقامه می کنند ناسازگار است و یک نوع دوگانگی و تعارض در اندیشه و استدلال مخالفان شبیه سازی به چشم می خورد. حال آن که از این جهت موضع کاتولیک ها منسجم تر است. آنها شبیه سازی را محکوم می کنند (هر نوعش که باشد) در مورد انسان حتی تصریح می کنند که چیزی به نام شبیه سازی درمانی نداریم. شبیه سازی ماهیتاً انسانی است و مقاله خوبی در این زمینه وجود دارد به نام «افسانه شبیه سازی درمانی» و در آن ادعا می کنند که این تعبیر شبیه سازی درمانی تعبیری است که پزشکان جعل و وضع کرده اند که حقیقت امر را محو کنند اما این نکته در میان مسلمانان وجود ندارد و حتی بعدها این مسئله مطرح شد که ما با جنین های اضافی که برای شبیه سازی لازم است چه بکنیم؟ کشتن آن ها آیا مجاز است یا خیر؟ دوباره جلساتی برگزار کردند و گفتند که کشتن مستقیم جنین ها اشکال دارد ولی می توانیم جنین های اضافی فراهم آمده را رها کنیم تا خودشان بمیرند. کسانی که می گویند کشتن انسان خطاست می گویند: رها کردن انسان تا بمیرد ممکن است خطا نباشد. می بینیم که حوزه مخالفت با شبیه سازی، شامل تمام شقوق شبیه سازی می شود و هیچ استثنایی ندارد. در جهان اسلام، مخالفان شبیه سازی عمدتا در میان اهل سنت هستند. هر چند در میان شیعه هم وجود دارند، اما چندان موضع استوار و نیرومندی ندارند و بخش قابل توجهی را تشکیل نمی دهند. نکته مهم این است که هر نوع شبیه سازی نادرست است. حتی اگر شبیه سازی بین زوجین باشد. اگر زن و شوهری به هر دلیل خواستار تولید مثل باشند و امکان تولید مثل جنسی برایشان فراهم نباشد، آنها هم نمی توانند در کادر زوجیت اقدام به شبیه سازی کنند. هر چند بسیاری از دلایلی که برضد آن آورده می شود شامل این قسمت نمی شود. یعنی بحث هایی که پیش می کشند راجع به خلق نسب و نیا، ارث، فروپاشی نهاد خانواده و... هیچ یک در این جا وجود ندارد. با این حال می گویند شبیه سازی در کادر زوجیت نیز خطاست. این تقریبا اجماعی از دیدگاه مسلمانان اهل سنت در مقابل شبیه سازی است. من تنها افراد کمی را توانستم شناسایی کنم که موضع مناسبتری دارند؛ ولی موضع رسمی شان همان است که مجمع الفقه الاسلامی اعلام کرده و موضع رسمی دیگری نتوانستند ارائه کنند.

شیعه به مسئله از منظر دیگری می نگرد. برای مثال کسانی که به بحث شبیه سازی پرداختند چه موافق شبیه سازی باشند، چه مخالف آن، هیچ اشاره ای به بحث های کلامی نمی کنند و دلایل کلامی را پیش نمی کشند. در حالی که مسلمانان اهل سنت که مخالف شبیه سازی هستند، یک بخش از دلایلی که بر ضد شبیه سازی آوردند، دلایلی کلامی است. برای مثال می گویند که شبیه سازی انسانی اگر رواج پیدا کند، گویی انسان خداوند را به چالش خوانده و دست به مبارزه طلبی با خدا زده است. یا شبیه سازی باعث تغییر خلق الله می شود و قرآن گفته است که تغییر خلق الله خطاست. یا اینکه شبیه سازی سنت حاکم بر هستی (سنت تنوع) را نقض کرده یا سنت زوجیت را (که همه چیز زوج هست) نقض می کند؛ اما عالمان شیعه هیچ یک از این دلایل را نمی پذیرند. حتی آن هایی که مخالف شبیه سازی هستند سراغ دلایل فقهی و اجتماعی _ اخلاقی می روند نه دلایل کلامی. می گویند: این کار اگر صورت بگیرد و عملی شود در نهایت به کار بستن قوانین هستی است نه نقض آنها و انسان هر کاری که بکند، نمی تواند نظام هستی را دگرگون کند و نمی تواند قوانین آنرا تغییر دهد. تلقی ما از قانون نباید قوانین شریعت مدارانه باشد. تصور نکنیم که قانون آن چیزی است که در یک مجلس وضع می شود. قوانین هستی، قوانین تکوینی هستند و قوانین تکوینی قابل نقض نیستند.

●محل نزاع

نکته ای که درباره مسئله شبیه سازی در جهان اسلام به خصوص جهان سنی وجود دارد این است که غالب کسانی که با شبیه سازی مخالفند و آن را حرام می دانند در عین حال، شبیه سازی را بینه و گواه و شاهدی می دانند بر بسیاری از آموزه های دینی. برای مثال، یوسف القرضاوی از عالمان اهل سنت بیانیه های متعددی راجع به شبیه سازی دارد و آن را نقد و نقض می کند و در آخر، دو ملاحظه می آورد. یکی، این که شبیه سازی بسیاری از آموزه های دینی را که تا دیروز تعبدا ًمی بایست پذیرفت و به شیوه علمی اثبات پذیر نبود ثابت می کند. مثل مسئله معاد، مسئله زایش عیسای بدون پدر، یا مسئله تولد حضرت آدم.

---