تئاتر برای خودآگاهی اجتماعی

یادداشتی بر ”پایکوبی اسب های پشت پنجره” نوشته ”ماتئی ویسنی یک” و کارگردانی ”هادی کمالی مقدم”

تئاتر به شهر آمد،نه برای تجربه سرما یا گرمای طبیعت در برابر دمای یکنواخت سالن‌های سر بسته، بلکه برای برهم زدن نظم انسان عادی شده شهری که تئاتر را در سالن‌ها حبس کرده بود و تجربه فرهنگ خودآگاه هنری را در لایه‌های درونی زندگی روزمره سرمایه‌داری دفن کرده بود. تئاتر نمی‌توانست منتظر رشد انسان فرودست یا سر عقل آمدن و خودآگاهی انسان کالا شده طبقه متوسط حقوق بگیر باشد؛ نمی‌توانست قانع به خرده فرهنگی بماند که تئاتر برو است.

وضعیت بحرانی انسان و رنگ باختن آرمان‌های دوران تجدد، تئاتر را به شهر کشید تا خوداگاهی وظیفه اصلی توده‌ها برای بر هم زدن وضع موجود باشد. درست از همین نقطه است که جنبش‌های اجتماعی قرن بیستم شروع به نفس کشیدن می‌کنند و تئاتر همراه این جنبش‌ها در شهر رژه می‌رود؛ گاه با عروسک‌های غول پیکر و گاه با بدن آسیب پذیر انسان که خود را اثر هنری می‌کند و محدوده هستی شناسی درام را گسترش می دهد. در میان این بی‌تابی تئاتر و بیرون زدنش از سالن‌های کلیشه شده، اعتراض به جنگ از اصلی‌ترین مضامین بود. انسان رشد کرده اما جنگ‌ها مخوف‌تر شده‌اند! در چنین جهانی نهایت پیشرفت آن چیزی شد که تئودور آدورنو پیشرفت از تیر و کمان به بمب ایدروژنی می‌نامید. این پیشرفت تئاتر را که انسان در معنای اصیلش سوژه‌اش بود عصبی می‌کرد آنقدر عصبی که از جای ثابتش بیرون آمد و مضحکه جنگ را به همه طبقات برد از باغ نشین تا زاغه نشین. از این جهت رشد تئاترهایی مثل تئاتر خیابانی، تئاتر محیطی و... فارغ از مفاهیم کلان سیاسی و اجتماعی قابل بررسی نیست. تئاتر خیابانی برای اجرا در هر مکانی است و تئاتر محیطی در نقاطی که مخاطب انتظار ندارد با برهم زدن عادت، توجه مخاطب را به شکلی نمایشی و دراماتیک جلب می‌کند.

نمایش پایکوبی اسب‌ها پشت پنجره که برگرفته از متن اسب‌های پشت پنجره ماتئی ویسنی یک است، نمونه‌ای از یک تئاتر محیطی با مضمون اصیل اعتراض به جنگ است. ویسنی‌یک که این متنش توسط هادی کمالی مقدم بازنویسی و کارگردانی شده نویسنده آشنایی در ایران است. پس از اقبال به نوشته‌های او در ایران، کم‌کم متون سیاسی‌تر این نویسنده رومانیایی تبار توانست با فضای ذهنی هنرمند و مخاطب ایرانی ارتباط یابد. فضایی که ویسنی‌یک در یک جامعه تمامیت خواه بلوک شرقی تجربه کرده بود به سرعت تبدیل به کدهای مشترکی شد که مخاطب ایرانی به راحتی آنها را یافته و کشف می‌کند. به همین سبب مفاهمه جمعی خوبی از تجربه اجتماعی - سیاسی تئاتر بین هنرمند و مخاطب تئاتر به واسطه متون ویسنی یک اتفاق می‌افتد. کمالی مقدم با گرایشات تجربه گرایانه و رادیکال خود که پیش از این هم در بازخوانی‌هایی از همین متن نشان داده بود توانسته در اجرای اخیر خود فضای باز تالار وحدت متن ویسنی یک را به زیباشناسی تجربی و رادیکال مورد نظر خود و شاکله باز تئاتر محیطی ارتباط دهد.

آنچه کار اصلی هادی کمالی مقدم در دراماتورژی و کارگردانی است تبدیل کردن شمایل شخصیت‌های ویسنی‌یک به ظاهری مضحک و کاریکاتورگونه است. در سه اپیزود نمایش کارگردان توانسته از طریق طراحی و بازسازی شخصیت‌ها و شمایل‌شان، میزانسن و جنس بازی‌ها به رویه مضحک جنگ به عنوان مضمون اصلی اثر برسد.

پدیده‌ای که خیلی زود حتی ماهیت ایدئولوژیک یا تفکر نجات بخش باطنی‌اش تبدیل به ویرانی و انگیزه‌های حقیر و بدوی و خرد می شود و در اثر همین نگاه، انسان و مفهوم پیشرفت ساخته او زیر سؤال می‌رود. کمالی مقدم با استفاده از پرده‌ای که تاریخ جنگ‌های بشری را ذکر می‌کند و ریشه داری و ناتمامی این پدیده ویرانگر را نمایش می‌دهد و روند شبه تاریخی اپیزودهای اثر با پرداختی ملموس تکرار غم انگیز توحش را در زمان بازسازی کرده است.

در نهایت جنگ در اثر پایکوبی اسب‌ها پشت پنجره در ذهن مخاطب تبدیل به فانتزی مضحک و بچگانه‌ای می‌شود که انسان در آن غایب است. و آنچه جایگزین انسان تراز نوین، ابر مرد یا انسان آرمانشهر معنوی و عالم گیر شده یک طفل بیمار است.

اما در نمایش پایکوبی ... چیزی در نظر گرفته نشده و آن ایجاز است.کمالی مقدم در بازخوانی خود اصل ایجاز را فراموش کرده و نمایشش در نسبت یک تئاتر محیطی به عنوان یک اتفاق تئاتری در نقطه‌ای متفاوت در شهر بیش از حد طولانی است. نگاه مترقی و تجربه تازه کمالی با تراش و انسجام بیشتر به وسیله مختصر کردن زبان و پیوند اپیزودها تمیزتر و کامل‌تر منتقل می‌شد و ریتم مناسب‌تری می‌یافت. آنچه برای دست یابی به ایجاز، کمالی مقدم نیاز داشت در نظر گرفتن این نکته بود که تفاوت تئاتر محیطی و به طور کلی نمایش‌های تجربی از این دست که در جایگاه و مکان مرسوم تئاتر اجرا نمی‌شوند، اتفاقاً در برجسته‌تر کردن مکان و در نظر گرفتن عوامل محیطی معنا می‌شود.کارگردان با توجه به همه عناصر محیطی، مکانی و مدنی باید نمایشش را تنظیم و اجرا کند، لذا زمان و نوع وقوع اجرا در اینگونه از تئاتر بسیار مهم است و در نهایت ایجاز را الزامی می‌کند.

علیرضا نراقی