پابرهنه در دنیای مجازی

وقتی کودکی را در دنیای مجازی جستجو می کنیم

وقتی به سال‌های نه چندان دور پل می‌زنیم و روزهای کودکی‌مان را مرور می‌کنیم، خواسته یا ناخواسته گوشه چشم‌مان به یاد قاب تلویزیون می‌افتد؛ جعبه‌ای که روزی روزگاری همدم لحظه‌های ناب کودکی‌مان بود. آن روزها نه خبر از اینترنت بود و نه هجوم فناوری، نه حرفی از آخرین نسخه بازی‌های رایانه‌ای بود و نه صحبتی از وب‌سایت‌ها و فیلم‌های هالیوودی. دست‌کم در دنیای کودکان، این تلویزیون بود که اوقات خالی را با برنامه‌های شیرین‌اش طعم می‌بخشید.

حنا دختری در مزرعه، مدرسه موش‌ها، لوک خوش‌شانس، کارآگاه گجت، خانواده دکتر ارنست، آن‌شرلی، رامکال، دوقلوهای افسانه‌ای، خونه مادربزرگه، باز هم مدرسه‌ام دیر شد و غیره تنها بخشی از عناوینی است که ما را با حال و هوای کودکی همراه می‌کند.

برخی کودکان آن روز یا بهتر بگوییم کودکان دیروز، همان نسل جوان امروز هستند که در برزخ میانسالی و کودکی گرفتار آمده‌اند. آنها را نه می‌توان متعلق به گذشته دانست و نه چندان به آینده پیوند داد.

جوان امروز با خاطرات خوش کودکی‌اش، با یادآوری روزهایی که از مدرسه بازمی‌گشت، با عجله مشق‌هایش را می‌نوشت و یک راست می‌رفت سراغ تلویزیون و روزها را سپری می‌کند؛ روزهایی که رنگ پلنگ صورتی را می‌دانست، اما از قابی سیاه و سفید به تماشایش ادامه می‌داد.

حالا دیگر کودک دیروز بزرگ شده است و تربیت کودک امروز را به عهده دارد. اما در این میان، وقتی دلش برای کودکانگی‌اش تنگ می‌شود، گریزی می‌زند به سال‌هایی نه چندان دور. سال‌های دهه ۶۰ و ۷۰ که یادآوری آنها می‌تواند آهی بر زبانش و قطره اشکی برگونه‌اش جاری کند.

او گاهی که میان روزمرگی فرصتی برایش پیش آید از ابزارهایی نوین بهره می‌گیرد و در خلوت خود، دلنوشته‌هایش را به اشتراک می‌گذارد. کودک دیروز در جستجوی همنوایی هم‌نسلانش برای بازاندیشی در مفاهیم بچگی، مطالبی با حال و هوای دیروز را در فضای امروز توزیع می‌کند تا هویت در حال فراموشی‌اش را احیا کند.

بازآفرینی موقعیت‌های گذشته در فضای اکنون بخشی از هویت نسل جوان امروز است که بسیاری از نوستالژی‌ها را تجربه می‌کند. زمانی قریب به دو دهه که اگرچه از نظر زمان، طول چندانی ندارد اما به دلیل ماهیت عصر ارتباطات و جهان زیست، پیوسته در حال دگرگونی دارای حجمی از شگفتی‌ها و فراخی بسیار است.

فضای مجازی و اینترنت در این میان کمک بزرگی به بازآفرینی این موقعیت‌ها کرده و محملی برای توزیع و به اشتراک‌گذاری اندیشه‌های اقشار گوناگون با اهداف شخصی و عمومی فراهم آورده است. کافی است کلید واژه‌ای را در موتورهای جستجوگر تایپ کنیم تا با حجم بی‌بدیلی از اطلاعات و مضامین پیرامونی آن مواجه شویم. همان‌طور که وقتی از نوستالژی و برنامه‌های کودک قدیمی جویا می‌شویم، بسیاری از وب‌سایت‌ها، وبلاگ‌ها و لینک مرتبط با موضوع مورد نظر پیش رویمان ردیف می‌شود. از برخی لینک‌ها دیدن می‌کنیم تا به یک ارزیابی کلی از ماهیت و کارکرد ساختاری هریک دست یابیم.

به طور کلی محتوای سایت‌های مرتبط با برنامه‌های کودک را می‌توان در دسته‌های زیر طبقه‌بندی کرد:

۱. برخی از آنها به معرفی کارتون، انیمیشن‌ها و برنامه‌های کودک قدیمی و بیشتر متعلق به دهه ۶۰ و ۷۰ بسنده کرده و با ارائه توضیحی مختصر در خصوص کشور سازنده، عوامل اصلی تولید و خط روایی قصه و بعضا تحلیل بطن اجتماعی برخاسته از آن اشاره‌ای دارد. کاربران این وب‌سایت‌ها فارغ از هر نوع نگاه نوستالژیک سعی دارند سیری در برنامه‌های کودک گذشته داشته و به نوعی کارکرد یادآوری‌کننده خود را ایفا کنند. تصاویر در این سایت‌ها کمتر به چشم می‌خورد یا در صورت وجود، تنها به تعدادی است که تداعی‌کننده باشد.

۲. دسته دوم سایت‌ها را می‌توان در نگاهی نوستالژیک به برنامه‌های کودک قدیمی و کارتون‌های خاطره‌انگیز متصور بود. این دسته، ماهیتی تصویری‌تر دارد و کمتر به متن متکی است. در این‌گونه، بیشتر حجم بالایی از تصاویر برنامه‌های مورد نظر با ذکر نام و سال پخش، موسیقی و آهنگ آن به اشتراک گذاشته می‌شود. همچنین امکانی برای دانلود قسمت‌هایی از کارتون مورد نظر در این وب‌سایت‌ها در نظر گرفته شده است. کاربران این سایت به نحوی ماجراجویانه و با کند و کاوی بیشتر نسبت به دسته نخست و در فضایی گفت‌وگو محور به برقراری ارتباط با یکدیگر و با گرداننده حقیقی یا حقوقی سایت پرداخته و نیازهای اطلاعاتی خود را به این شکل تغذیه می‌کنند. برای مثال سوالاتی را درباره نام و کاراکتر‌های برنامه و کارتون دلخواه خود مطرح یا نظرات خود را درباره آن ابراز می‌کنند. در واقع این افراد همان راویانی هستند که در زمان پخش برنامه‌ها رابطه‌ای نزدیک با کاراکتر برنامه برقرار کرده بودند و شاید به دلیل داشتن خصایص مشترک یا فضای اجتماعی و خانوادگی مشابه به همذات‌پنداری با او پرداخته‌اند.

۳. سری سوم سایت‌ها را می‌توان فضاهایی شخصی‌تر و تک‌نگارنده در نظر گرفت. گرداننده این بخش‌ها بیشتر اشخاصی هستند که از اتخاذ نگاهی تحلیلی و کارشناسانه به برنامه اجتناب می‌کنند. اما از سویی دیگر تلاش دارند فضایی نوستالژیک را برای مخاطبان خود ترسیم کنند. کمتر به فکر جذب مخاطبان حداکثری هستند و بیشتر اندیشه‌های خود را بازتولید می‌کنند. اگرچه اطلاعات این وبلاگ‌ها نمی‌تواند برای کاربست تحقیقاتی و پژوهشی مورد استناد قرار گیرد، اما می‌توان از محتویات آنها برای انگیزش احساسی ـ عاطفی هواداران سایت بهره جست و نگاهی روانکاوانه به مضامین داشت.

۴. بخش دیگری از سایت‌ها ارتباط مستقیمی با برنامه‌ها و کارتون‌های کودک قدیمی ندارد، بلکه این وب‌سایت‌ها بیشتر به انتشار مطالب و تصاویری در ارتباط با برنامه‌ها می‌پردازد که خود بازتاب‌دهنده برنامه‌های قدیمی‌تر است. به عنوان مثال می‌توان به سایت‌ها و وبلاگ‌هایی که به نقد و تحلیل برنامه «بچه‌های دیروز» که بخش‌هایی از برنامه‌های کودک قدیمی را از شبکه تهران پخش می‌کرد، اشاره کرد.

۵. دسته پنجم وب سایت‌ها و وبلاگ‌ها در فضای مجازی رویکردی وسیع‌تر به مقوله کودکی دارد و تنها به برنامه‌های رسانه‌ای توجه نمی‌کند. این سایت‌ها که می‌توان به آنها از دریچه مطالعات فرهنگی نگریست، تاکید بیشتری بر مقایسه مفهوم کودکی دیروز و امروز دارد و گذشته از مرور برنامه‌های کودک و کارتون‌های قدیمی و قیاس آنها با این دست برنامه‌ها در زمان حال، بازی‌های قدیمی و در حال فراموشی را معرفی کرده و شعرها و نثرهایی در ارتباط با کودکی و مختصات آن عرضه می‌کند.

۶. در پایان نیز می‌توان از شبکه‌های اجتماعی یاد کرد که بخش قابل توجهی از جوانان در تعامل با آنها در واقع بی‌زمانی و بی‌مکانی را سپری می‌کنند و در میان صفحات گوناگون این شبکه‌ها می‌توان یادداشت‌ها، نقدها، مطالب، تصاویر و پکیج‌های محتوایی مرتبط با برنامه‌های کودک را جستجو کرد.

رکسانا قهقرایی