رسانه ها و نظام رسانه ای ژاپن

گفته می شود یكی از فاكتورهای مهم كه موجب ترویج روحیه جمع گرایی یا گروه گرایی در ژاپن شده است, موقعیت بسیار دشوار اقلیمی و جغرافیایی است

● اشاره:

"روزنامه نگاران ایرانی در سال گذشته برای بازدید از جراید و مراكز خبری كشورهای لبنان، انگلستان، فرانسه ، آلمان و ژاپن به صورت گروه های در حدود ده نفره به این كشورها سفر كردند . شصت و پنجمین شماره فصلنامه رسانه با چاپ مطالب مرتبط با این سفرها ، ویژه نامه ی سفرهای مطبوعاتی را منتشر كرد. این یاداشت ،گزارشی است از سفر به ژاپن و دیدار از مراكز خبری و مطبوعاتی این كشور. لازم به ذكر است كه متن این گزارش بدون گالری عكس ، در شماره یاد شده رسانه چاپ شده است ."

این مقاله اطلاعاتی توصیفی از نظام رسانه‌ای كشور ژاپن با پرداختن به رسانه‌های مختلف دیداری، مطبوعاتی و خبری ارائه می‌دهد. نظام رسانه‌ای این كشور را باید در ارتباط با ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار داد.

رسانه‌های گروهی ژاپن بر مبنای یك سیستم و برنامه‌ریزی دقیق استوارند كه هدف این مقاله ارائهٔ تصویری از این سیستم به خواننده است. در پایان مقاله تحلیل كوتاهی از نظام رسانه‌ای ژاپن ارائه می‌شود.

● موقعیت جغرافیایی ، جمعیتی و زبانی ژاپن

مجمع‌الجزایری است كه در امتداد شمال شرقی ساحل قاره آسیا واقع شده و چهار جزیره اصلی به نام‌های هكایدو، هنشو، شیكوكو و كیوشو و ۶۸۴۸ جزیره كوچك را شامل می‌شود.. این كشور ۳۷۸۰۰۰ كیلومتر مربع وسعت دارد. مجمع‌الجزایر ژاپن كه بیش از صدهزار سال پیش مسكونی شده، بی‌آن‌كه هیچ هجوی از بیگانگان را به سرزمین خود به ثبت رسانده باشد، بارها شاهد تعرض به كشورهای مختلف اطراف و كشورگشایی حاكمانش بوده است، كه آخرین آن در زمان جنگ جهانی دوم اتفاق افتاده است.

ژاپن ۴۳/۱۲۷ میلیون نفر جمعیت دارد كه ۲۵/۶۲ میلیون نفر آن را افراد مذكر و ۱۸/۶۵میلیون نفر را افراد مؤنث تشكیل می‌دهند. تراكم جمعیت در این كشور ۳۳۹ نفر در هر كیلومتر مربع است. ژاپن هفتمین كشور پرجمعیت دنیاست و ۳/۲درصد كل جمعیت فعلی جهان را تشكیل می‌دهد. رشد جمعیت در ژاپن از سال ۱۹۷۵ به بعد روند نزولی به‌خود گرفته و در سالهای اخیر به ۱۸/۰ درصد رسیده است. پیش‌بینی می‌شود از سال ۲۰۲۰ ژاپن با رشد منفی جمعیت مواجه شود. زبان مردم ژاپن، ژاپنی است. گفته می‌شود این زبان به زبانهای چینی، كره‌ای و مغولی شباهت دارد. در اواخر قرن ششم، با رخنه فرهنگ چینی به این كشور، حروف چینی كه به آن «كانجی» می‌گویند، به عنوان الفبای نوشتن مورد استفاده قرار گرفت و به‌تدریج حروف ساده‌تری از بطن كانجیهای چینی اختراع شد كه به حروف «هیراگانا» و« كاتاكانا» نامیده می‌شوند. در حال حاضر ژاپنیها از هر سه حروف كانجی، هیراگانا و كاتاكانا استفاده می‌كنند.

● ویژگی خاص فرهنگی

موقعیت اقلیمی و جغرافیایی، شرایط تاریخی، سابقه تمدنی، جغرافیای سیاسی، سابقه جنگهای ویرانگر و... همگی سبب شده تا ژاپنیها، روحیه انحصارگرایی یا فردگرایی نداشته باشند. گفته می‌شود یكی از فاكتورهای مهم كه موجب ترویج روحیه جمع‌گرایی یا گروه‌گرایی در ژاپن شده است، موقعیت بسیار دشوار اقلیمی و جغرافیایی است. شرایط اقلیمی دشوار سبب شده تا آنها با جدیت و پشتكار زیاد برای امرار معاش و ساختن زندگی خودشان تلاش كنند.

شرایط مذكور سبب شده تا یك ژاپنی، تنها منافع ملی خود را در نظر بگیرد و به عرصهٔ جهانی توجهی نداشته باشد. جامعه ژاپن عموماً درونگر‌است و با تكیه بر نظریه یگانه و همگن بودن ملت ژاپن، بر محور قومیت استوار است. از این رو گفته می‌شود ژاپنیها بیشتر از یهودیان عقیده دارند كه تافته جدا بافته‌اند. تو گویی رسالت دارند كه بر جهان مسلط شوند و اگر هم سلطه عملی بر جهان ندارند، می‌خواهند حداقل بالاتر از هر ملت و قوم دیگری باشند. در عین حال آنها غرب و به‌ویژه آمریكا را در سلسله مراتب كشورهای جهان، در رأس می‌دانند و كشورهای در حال توسعه را در مراتب بسیار پایین. اگر چه شكست آنها در جنگ جهانی برای آنها بسیار گران تمام شد و روحیه آنها را در هم شكست، اما توفیق آنها در پیشرفت اقتصادی، روحیه‌شان را تقویت كرد و تمایل آنها را برای «اول شدن» دوباره زنده ساخت. با این همه، واقعیت این است كه ژاپنی‌ها مردم كشورهای دیگر را بیگانه و دیگری می‌دانند و مهاجرپذیر نیستند. آنها نسبت به نژاد و قوم خود حساسیتهای ویژه‌ای دارند و این احساس سبب شده تا مرزبندی قومی و جدی بین ژاپنی و خارجی قائل باشند. كوتاه سخن این كه این روحیهٔ قوم‌مداری ژاپنی سبب سخت‌كوشی، جدیت، انضباط و پركاری آنها شده است.

ژاپنیها معتقدند می‌توانند بر جهان مسلط شوند. برخی از محققان، انضباط، پركاری، تلاش مضاعف و قوم‌مداری ژاپنیها را در كنار صفت ساده‌زیستی آنها قرار می‌دهند.

سطحی‌نگری، غیرمستقیم پاسخ دادن، تبسم به‌جای درگیرشدن در مباحث منطقی، ابراز احساسات به‌جای منطق و عینیت‌گرایی در مواجه با خارجیها، جواب مؤدبانه به ظاهر مثبت به جای پاسخ صریح و رك، نمادگرایی و طبیعت دوستی از دیگر ویژگیهای ژاپنیهاست؛ ویژگیهایی كه گاه ممكن است با یكدیگر متضاد به‌نظر برسند. نكته با اهمیت در همه موارد مذكور این است كه ویژگیهای مذكور در راستای اعتلای ژاپن و اول شدن آن در جهان است.

● روزنامه‌ها، مجلات و خبرگزاریها

سابقه انتشار روزنامه (یاشیمبون به زبان ژاپنی) به سال ۱۸۶۲ برمی‌گردد. در این سال اولین روزنامه ژاپنی به نام Kan ban Batabiya Shimbun تحت‌ نظارت حكومت فئودالها منتشر شد. اما، انتشار نشریات در ژاپن به‌طور جدی در سال ۱۸۶۸ شروع شد. در این سال در شهرهای توكیو، اوزاكا، كیوتو و ناكازاكی چاپ نشریات آغاز شد. با شروع امپراطوری میجی، انتشار روزنامه نیز بطور گسترده آغاز شد. اولین نشریه خبری روزانه در این دوره در ۲۸ ژانویه سال ۱۸۷۱ به اسم یوكوهاما ماینیچی شیمبون منتشر شد. یك سال بعد، قدیمی‌ترین روزنامه‌های ژاپنی كه هنوز هم منتشر می‌شوند، یعنی ماینیچی شیمبون و كوشو شیمبون و یاما ناشی شیمبون شروع به كار كردند. عمده مطالب این روزنامه‌ها در آن دوره اعلامیه‌ها و بیانیه‌های صادره از طرف دولت مركزی و استانداریها بود. بیشتر روزنامه‌های كنونی ژاپن، تاریخچه‌شان به دهه ۱۸۷۰ باز می‌رسد.

پس از مدت كوتاهی، روزنامه‌های جدید پدید آمده و انتشار اخبار و مطالبی برای عموم مردم را آغاز كردند. مهمترین این روزنامه‌ها، دو روزنامه معروفند كه اولی یومیوری شیمبون در سال ۱۸۷۴ در توكیو و دومی آساهی شیمبون در سال ۱۸۷۹ در اوزاكا شروع به كار كردند. در سال ۱۹۷۵ اولین قانون مطبوعات در ژاپن با رویكرد سهل‌گیرانه انتشار تصویب شد.

اندكی بعد، در سال ۱۸۸۱ با فرمان امپراطور مبنی بر تأسیس مجلس، احزاب سیاسی تشكیلات خود را منسجم نموده و روزنامه‌ها نیز هر كدام به یكی از احزاب سیاسی پیوستند و جبهه‌ای با گروههای مخالف دولت تشكیل دادند. در سال ۱۸۸۳ دولت یك روزنامه رسمی منتشر ساخت و در سال ۱۹۰۹ قانون مطبوعات مصوب ۱۸۷۵ را ملغی و قانون جدید مطبوعات را به تصویب رساند كه طی آن ناشران را موظف كرد كه وثیقه‌ای برای نشریه در نزد دولت بگذارند. بدین‌ترتیب دولت اختیارات بیشتری برای تعطیل كردن روزنامه‌ها به‌دست آورد. این قوانین، كار روزنامه‌هایی كه عمدتاً مخالف دولت بودند را دشوار ساخت.

در سال ۱۸۹۰ اولین دستگاه چاپ دورانی توسط آساهی شیمبون از فرانسه خریداری شد. این دستگاههای چاپ موجب شد كه روزنامه‌ها با سرعت و تیراژ بیشتر چاپ شوند.

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با جا افتادن معیارهای سرمایه‌داری، اتكای مطبوعات به حمایت مالی احزاب سیاسی و شخصیتهای مهم سیاسی و اقتصادی به‌تدریج كاسته شد و توسعه صنعتی روزنامه‌ها سبب افزایش تیراژ آنها شد.

درعین حال بلاهای طبیعی نیز گاهی جلوی رشد نشریات را می‌گرفت كه زلزله‌ یكی از مهمترین آنهاست.

زلزله بزرگ كانتو در اول سپتامبر ۱۹۲۳ صدمه شدیدی به روزنامه‌های توكیو وارد آورد، اما روزنامه‌های شهر اوزاكا، یعنی آساهی شیمبون و ماینیچی شیمبون از فرصت استفاده كرده و نفوذ خود را در سطح كشور گسترش دادند و همراه با وسیله جدید ارتباطی یعنی رادیو، نقش مهمی را در شكل دادن به جامعه مدرن ژاپن ایفا كردند.

بعد از جنگ جهانی اول، میلیتاریزه شدن كشور و ركود اقتصادی جهانی، تأثیر زیادی بر جمعیت شهری و روستایی ژاپن گذاشت و بنیان آسیب‌پذیر سرمایه‌داری ژاپن را در معرض خطر جدی قرار داد. نیروهای فاشیست در ارتش، قدرت را به‌دست گرفتند. دولت برای كنترل افكارعمومی تمام خبرگزاریها را در هم ادغام كرد و یك خبرگزاری دولتی با نامDomei Tsushin sha درسال ۱۹۳۶ تشكیل داد تا نظارت كامل بر اخبار داشته باشد، به‌گونه‌ای كه تمام اخبار باید از فیلتر نظامیان می‌گذشت. بعد از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵ ژنرال آمریكایی مك آرتور فرمانده قوای اشغالگر متفقین تمام كوشش خود را صرف غیرنظامی كردن دستگاههای دولتی ساخت. روزنامه‌ها به شیوه آسانتر اجازه انتشار یافتند و با شروع شرایط جدید در ژاپن تعداد زیادی روزنامه ظاهر شدند. خبرگزاری كه در انحصار نظامیان بود منحل گردید و به جای آن خبرگزاریهای جدید تأسیس شد.

به دنبال آن روزنامه‌ها و خبرگزاریهای عمده كشور، شبكه‌های جمع‌آوری خبر در خارج از كشور را گسترش دادند و رشد اقتصادی سریع ژاپن در دهه ۱۹۶۰ موجب افزایش درآمدهای ناشی از آگهیهای تبلیغاتی شد.

از دهه ۱۹۷۰ به بعد با ظهور وسایل جدید ارتباطی مانند ایستگاههای تلویزیون و رادیو و همچنین انواع جدید نشریات هفتگی و ماهانه، ماهواره و سایر وسایل ارتباطی و منابع اطلاعاتی در دسترس مردم بسیار متنوع‌تر شدند. با وجود این، بسیاری از مردم همچنان برای دریافت اطلاعات به روزنامه‌ها متكی هستند.

روزنامه‌ها نیز در پاسخ به تنوع گسترده در منابع اطلاعاتی، تلاش خود را برای غنی كردن منابع اطلاعاتی چند برابر كرده و وارد كار پردازش اطلاعاتی و فروش آن برای كسب درآمدهای بیشتر شده‌اند.

روزنامه‌ها در ژاپن با شمارگانی حدود ۷۳میلیون نسخه در روز، یكی از پرتیراژترین روزنامه‌های دنیا هستند. در سرتاسر ژاپن علاوه بر روزنامه‌های محلی و منطقه‌ای ۱۱۵ روزنامه سراسری چاپ می‌شود كه معروفترین آنها روزنامه‌های یومیوری شیمبون، آساهی شیمبون، ماینیچی شیمبون، نیهون كیزایی شیمبون و سانكی شیمبون هستند. این پنج روزنامه به تنهایی ۵۰درصد شمارگان كل روزنامه‌های ژاپن را دارا هستند. شمارگان بالای روزنامه‌های ژاپنی، سبب شد این كشور بعد از نروژ كه شمارگان روزنامه در آن به ازای هر ۱۰۰۰ نفر ۵۹۸ نسخه است، با ۵۸۰ نسخه روزنامه به ازای هر هزار نفر، رتبه دوم را در جهان داشته باشد.

در مجموع در ژاپن ۷۶۷ عنوان مجله اعم از هفته‌نامه، ماهنامه و فصلنامه به‌طور سراسری منتشر می‌شود. مهمترین این هفته‌نامه‌ها شونن ماگزین و شونن جامپ هستند كه شمارگان آنها بین ۵/۳ تا ۴ میلیون نسخه در نوسان است. به‌طور كلی مجلات ژاپن به دلیل توجه به چاپ داستانهای سریالی دارای شمارگان بالایی هستند. در واقع در ژاپن برای هر موضوعی چندین مجله چاپ می‌شود كه مهمترین مجلات مربوط به روزنامه‌های مشهور ژاپنی هستند. یومیوری ویكلی، هفته‌نامه آساهی، ساندی ماینیچی و مجله ایرا (متعلق به روزنامه آساهی) از مجلات معروف ژاپن هستند.

▪ برای آگاهی از بنگاههای بزرگ رسانه‌ای و چگونگی فعالیت آنها، در ادامه به تعدادی از آنها پرداخته می‌شود.

۱) روزنامه یومیوری شیمبون

روزنامه یومیوری توسط شركت روزنامه یومیوری به زبان ژاپنی منتشر می‌شود. این روزنامه از سال ۱۸۷۴ انتشار خود را آغاز كرد و علاوه بر توكیو، اوزاكا، فوكوكا و دیگر شهرهای عمده و مهم ژاپن در چند شهر بزرگ دنیا مانند لندن، هنگ‌كنگ، بانكوك و نیویورك برای ژاپنیها منتشر می‌شود. این روزنامه اخیراً انتشار خود را در نیویورك به دلیل فقدان صرفه اقتصادی متوقف كرده است. روزنامه یومیوری پرتیراژترین روزنامه در ژاپن و جهان است. این روزنامه تیراژ خود را از ۱۰میلیون نسخه در روز در سال ۱۹۹۴ به چهارده میلیون و پانصدهزار نسخه در سال ۲۰۰۴ رسانده كه ده میلیون آن طی چند چاپ در صبح و بقیه در عصر منتشر می‌شود. این روزنامه در نوبت صبح چاپهای متعددی دارد و در استانهای مختلف گاهی با ویرایشهای محلی به چاپ می‌رسد. این تعداد توسط شش هزار كارمند و ۲۷۰۰ نفر اعضای تحریریه تولید و منتشر می‌شود. روزنامه‌ در ۲۹ چاپخانه مدرن این شركت و در شهرهای مختلف به چاپ می‌رسد و توسط ۲۴۵۰ كامیون روزانه توزیع می‌شود. روزنامه یومیوری، روزنامه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ورزشی و اقتصادی است كه با سه شعار «حقیقت را بخوانید»، «امروز را بخوانید» و «آینده را بخوانید» فعالیت می‌كند. این روزنامه، میانه‌رو و راستگرای محافظه‌كار است و از سیاستهای دولت وقت حمایت می‌كند. به مسائل جهانی به‌طور گسترده نیز می‌پردازد و به مسائل و رویدادهای خاورمیانه و ایران توجه ویژه نشان می‌دهد. این روزنامه با توجه به این‌كه ۳۵ دفتر خارجی و خبرنگاران زیادی در سراسر جهان دارد، در مقابل تحولات جهانی، عكس‌العمل سریع نشان می‌دهد.

روزنامه یومیوری از نظر مالی در ظاهر مستقل است و به دولت یا حزب خاصی وابستگی ندارد. درآمد اصلی آن از طریق اخذ حق اشتراك و چاپ آگهی حاصل می‌شود. به علت درآمد قابل توجه از تبلیغات، قیمت نشریه بسیار ارزان است. نكته جالب توجه در فروش روزنامه این است كه ۹۵درصد از شمارگان بالای ۱۴میلیون و پانصدهزار نسخه‌ای این نشریه از طریق اشتراك به فروش می‌رسد. روزنامه یومیوری ۳۴۶ دفتر در داخل ژاپن دارد كه تحت نظارت دفاتر اصلی فعالیت می‌كنند. دفاتر اصلی روزنامه در شهرهای توكیو،اوزاكا، ناگویا، فوكوكا، كیتاكیوشو و تاكایوكا قرار دارند. مصرف كاغذ روزانه یومیوری ۲۴۵۰ رول بوده كه هر رول دارای ۶۲/۱ متر عرض و ۷/۱۳ كیلومتر طول و ۹۵۰ كیلوگرم وزن است.

نوشته : شعبانعلی بهرامپور

منابع:

۱. N.H.K, Annual Report, ۲۰۰۶ ۲. This is N.H.K World, ۲۰۰۶ ۳. The japan Times, Media Data, No. ۱۱ ۴. Kyodo News, ۲۰۰۵ ۵.

The Asahi Shimbun , ۲۰۰۵-۲۰۰۶ ۶. The Yomiuri Shimbun, ۲۰۰۵ ۷. TV Asahi Corporation, ۲۰۰۶ ۸.

ژاپن،مجموعه مباحث كشورها و سازمانهای بین‌المللی، وزارت امورخارجه، ۱۳۸۴ ۹.

پل فیروزه، ویژه ژاپن، سال اول، شماره چهارم، تابستان ۱۳۸۱

---