لغزشگاههای اندیشه از نظر قرآن

قرآن مجید که دعوت به تفکر و نتیجه گیری فکری می کند و تفکر را عبادت می شمارد و اصول عقاید را جز با تفکر منطقی, صحیح نمی داند, به یک مطلب اساسی توجه کرده است و آن اینکه لغزشهای فکری بشر از کجا سرچشمه می گیرد و ریشه اصلی خطاها و گمراهیها در کجاست

قرآن مجید که دعوت به تفکر و نتیجه گیری فکری می‏کند و تفکر را عبادت می‏شمارد و اصول عقاید را جز با تفکر منطقی، صحیح نمی‏داند، به یک مطلب اساسی توجه کرده است و آن اینکه لغزشهای فکری بشر از کجا سرچشمه می‏گیرد و ریشه اصلی خطاها و گمراهیها در کجاست؟اگر انسان بخواهد درست بیندیشد که دچار خطا و انحراف نگردد چه باید بکند؟ در قرآن مجید یک سلسله امور به عنوان موجبات و علل خطاها و گمراهیها یاد شده است که ذیلا ذکر می‏کنیم.

● تکیه بر ظن و گمان بجای علم و یقین

قرآن می‏گوید: «اکثر مردم چنین‏اند که اگر بخواهی پیرو آنها باشی تو را از راه حق گمراه می‏کنند، برای اینکه تکیه‏شان بر ظن و گمان است(نه بر یقین)و تنها با حدس و تخمین کار می‏کنند.» (۱)

یکی دیگر از موجبات لغزش اندیشه، گرایش به شخصیتهاست. شخصیتهای بزرگ تاریخی یا معاصر از نظر عظمتی که در نفوس دارند بر روی فکر و اندیشه و تصمیم و اراده دیگران اثر می‏گذارند و در حقیقت، هم فکر و هم اراده دیگران را تسخیر می‏کنند.دیگران آنچنان می‏اندیشند که آنها می‏اندیشند و آنچنان تصمیم می‏گیرند که آنها می‏گیرند، دیگران در مقابل آنها استقلال فکر و اراده خود را از دست می‏دهند.

قرآن کریم در آیات زیادی به شدت با پیروی از ظن و گمان مخالفت می‏کند و می‏گوید: مادامی که به چیزی علم و یقین حاصل نکرده‏ای آن را دنبال مکن.امروز از نظر فلسفی مسلم شده است که یکی از عوامل عمده خطاها و اشتباهات همین بوده است. «دکارت‏» هزار سال پس از قرآن اولین اصل منطقی خویش را این قرار داد و گفت: «هیچ چیز را حقیقت ندانم مگر اینکه بر من بدیهی باشد و در تصدیقات خود از شتابزدگی و سبق ذهن و تمایل بپرهیزم، و نپذیرم مگر آن را که چنان روشن و متمایز باشد که هیچ گونه شک و شبهه در آن نماند.» (۳)

● میلها و هواهای نفسانی

انسان اگر بخواهد صحیح قضاوت کند باید در مورد مطلبی که می‏اندیشد کاملا بی‏طرفی خود را حفظ کند، یعنی کوشش کند که حقیقت‏خواه باشد و خویشتن را تسلیم دلیلها و مدارک نماید.درست مانند یک قاضی که روی پرونده‏ای مطالعه می‏کند، باید نسبت به طرفین دعوا بی‏طرف باشد.قاضی اگر تمایل شخصی به یک طرف داشته باشد به طور ناخود آگاه دلایلی که برای آن طرف است نظرش را بیشتر جلب می‏کند و دلایلی که له طرف دیگر و علیه این طرف است‏خود به خود از نظرش کنار می‏رود و همین موجب اشتباه قاضی می‏گردد.

انسان در تفکرات خود اگر بی‏طرفی خود را نسبت به نفی یا اثبات مطلبی حفظ نکند و میل نفسانی‏اش به یک طرف باشد، خواه‏ناخواه و بدون آنکه خودش متوجه شود عقربه فکرش به جانب میل و خواهش نفسانی‏اش متمایل می‏شود.این است که قرآن هوای نفس را نیز مانند تکیه بر ظن و گمان یکی از عوامل لغزش می‏شمارد. در سوره النجم می‏فرماید:

ان یتبعون الا الظن و ما تهوی الانفس (۴).

پیروی نمی‏کنند مگر از گمان و از آنچه نفسها خواهش می‏کنند.

● شتابزدگی

هر قضاوت و اظهار نظری مقداری معین مدارک لازم دارد و تا مدارک به قدر کافی در یک مساله جمع نشود هر گونه اظهار نظر، شتابزدگی و موجب لغزش اندیشه است.

قرآن کریم مکرر به اندک بودن سرمایه علمی بشر و کافی نبودنش برای برخی قضاوتهای بزرگ اشاره می‏کند و اظهار جزم را دور از احتیاط تلقی می‏نماید.مثلا می‏فرماید: و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا (۵) .

آن مقدار علم و اطلاعی که به شما رسیده اندک است و برای قضاوت کافی نیست.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در قرآن بندگان خویش را با دو آیه اختصاص داد و تادیب فرمود: یکی اینکه تا به چیزی علم پیدا نکرده‏اند تصدیق نکنند (شتابزدگی در تصدیق)و دیگر اینکه تا به چیزی علم پیدا نکرده‏اند، تا به مرحله علم و یقین نرسیده‏اند، رد و نفی نکنند(شتابزدگی در انکار).خداوند در یک آیه فرمود: الم یؤخذ علیهم میثاق الکتاب ان لا یقولوا علی الله الا الحق (۶) .

قرآن کریم در آیات زیادی به شدت با پیروی از ظن و گمان مخالفت می‏کند و می‏گوید: مادامی که به چیزی علم و یقین حاصل نکرده‏ای آن را دنبال مکن (۲) .

امروز از نظر فلسفی مسلم شده است که یکی از عوامل عمده خطاها و اشتباهات همین بوده است.

آیا از آنها در کتاب(کتاب فطرت یا کتابهای آسمانی)پیمان گرفته نشده که جز آنچه حق است(حق بودنش محرز است)به خداوند نسبت ندهند؟ در آیه دیگر فرمود:

بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه (۷) .

انکار کردند و تکذیب کردند چیزی را که به علم آن احاطه نداشتند (نمی‏شناختند).

قرآن کریم در آیات زیادی به شدت با پیروی از ظن و گمان مخالفت می‏کند و می‏گوید: مادامی که به چیزی علم و یقین حاصل نکرده‏ای آن را دنبال مکن.امروز از نظر فلسفی مسلم شده است که یکی از عوامل عمده خطاها و اشتباهات همین بوده است.

● سنت‏گرایی و گذشته‏نگری

انسان به حکم طبع اولی خود هنگامی که می‏بیند یک فکر و عقیده خاص مورد قبول نسلهای گذشته بوده است‏خود به خود بدون آنکه مجالی به اندیشه خود بدهد آن را می‏پذیرد.قرآن یاد آوری می‏کند که پذیرفته‏ها و باورهای گذشتگان را مادام که با معیار عقل نسنجیده‏اید نپذیرید، در مقابل باورهای گذشتگان استقلال فکری داشته باشید.در سوره بقره آیه ۱۷۰ می‏گوید: و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا او لو کان آباؤهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون.

اگر به آنها گفته شود که از آنچه خدا به وسیله وحی فرود آورده پیروی کنید، می‏گویند: خیر، ما همان روشها و سنتها را پیروی می‏کنیم که پدران گذشته خود را بر آن یافته‏ایم.آیا اگر پدرانشان هیچ چیزی را فهم نمی‏کرده‏اند و راهی را نمی‏یافته‏اند باز هم از آنها پیروی می‏کنند؟!

● شخصیت گرایی

یکی دیگر از موجبات لغزش اندیشه، گرایش به شخصیتهاست.شخصیتهای بزرگ تاریخی یا معاصر از نظر عظمتی که در نفوس دارند بر روی فکر و اندیشه و تصمیم و اراده دیگران اثر می‏گذارند و در حقیقت، هم فکر و هم اراده دیگران را تسخیر می‏کنند.دیگران آنچنان می‏اندیشند که آنها می‏اندیشند و آنچنان تصمیم می‏گیرند که آنها می‏گیرند، دیگران در مقابل آنها استقلال فکر و اراده خود را از دست می‏دهند.

قرآن کریم ما را دعوت به استقلال فکری می‏کند و پیرویهای کورکورانه از اکابر و شخصیتها را موجب شقاوت ابدی می‏داند، لهذا از زبان مردمی که از این راه گمراه می‏شوند نقل می‏کند که در قیامت می‏گویند: ربنا انا اطعنا سادتنا و کبرائنا فاضلونا السبیلا (۸) پروردگارا!ما بزرگان و اکابر خویش را پیروی و اطاعت کردیم و در نتیجه ما را گمراه ساختند.

۱.و ان تطع اکثر من فی الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن.(انعام/۱۱۶).

۲.و لا تقف ما لیس لک به علم.(اسراء/۳۶).

۳. سیر حکمت در اروپا، جلد اول.

۴.نجم/۲۳.

۵.اسراء/۸۵.

۶.اعراف/۱۶۹.

۷.یونس/۳۹. ۲.تفسیر المیزان[عربی]: ج ۶/ص ۳۱۹، ذیل آیه ۱۶۹ سوره اعراف.

۸.احزاب/۶۷.

استاد مطهری، مجموعه آثار، جلد دوم، صفحه ۶۴

شکوری