توسعه پر حاشیه

روایتی از طرح توسعه مسجدالحرام و انتقادات وارد بر آن

«برادر و خواهر مسلمان! به خاطر طرح توسعه حرم الهی مشکلاتی در طول حج و عمره پیش خواهد آمد. از شما می‌خواهیم صبور باشید و حتی‌المقدور این عبادات خود را به تعویق بیندازید.»

این مضمون عباراتی است که این روزها در شبکه مخصوص مسجدالحرام به صورت مکرر زیرنویس می شود. تصاویر پخش شده از این مسجد بزرگ هم نشانگر این است که فعالیت های ساختمانی بسیار زیادی در داخل و اطراف حرم مکی در حال اجراست. تعداد زیاد جرثقیل هایی که​ اطراف حرم برخاسته اند و کارگرانی که ​هنگام نماز ظهر و مغرب در صفوف جماعت هستند هم نشانه های دیگری بر این ماجراست اما به راستی در حرم مکی چه خبر است؟

عربستان روز به روز با سیل زواری روبه رو می شود که می خواهند در حج عمره و واجب حضور پیدا کنند. در همین کشور ما گفته های مسئولان حاکی از این است که تا هفده سال دیگر ظرفیت برای حج واجب پر است. برای عمره هم انتظاری حدود هفت سال نیاز است. این در شرایطی است که تقریبا هر سال ۱۵۰ هزار ایرانی به حج عمره و واجب می روند. این تعداد زائر می خواهند در اماکن مذهبی مکه و مدینه و به طور خاص در مسجد الحرام به عبادت بپردازند، اما چنین چیزی با شرایط فعلی ممکن نیست. در حال حاضر عمل طواف که یکی از ارکان عبادت حج در مسجد‎ الحرام است بسختی انجام می شود. مسجد الحرام در حال حاضر ظرفیت پذیرش ۹۰۰ هزار نفر نمازگزار را دارد. در ایام حج واجب با بازگشایی طبقه سوم و نیز استفاده از فضاهای اطراف مسجد گفته می شود ​حدود چهار میلیون نفر می توانند به نماز خواندن بپردازند، اما باز هم شرایط آسان و سهلی برای همه زائران وجود ندارد. در فضای مستطیل شکل کنونی فقط ۴۸ هزار نفر در ساعت می توانند طواف کنند. این ظرفیت در طول طرح توسعه به ۲۲ هزار نفر در ساعت کاهش یافته، اما قرار است که بعد از اتمام طرح توسعه به ۱۰۵ هزار نفر در ساعت افزایش یابد؛ اما این موضوع چطور رخ خواهد داد؟

قرار بر این شده که در افق سال ۲۰۲۰ مطاف یا همان محل طواف از نظر طولی و عرضی گسترش یابد. عرض مطاف در افق مسجدالحرام از ۲۰ متر کنونی به ۵۰ متر افزایش پیدا خواهد کرد و محیط به صورتی دایره ای درخواهد آمد. البته طرح ۲۰۲۰ تا حدودی هم رویایی به نظر می رسد به نوعی که در ماکت های دولتی مطاف همچنان به صورت مستطیلی کشیده شده است. به این ترتیب شکست پروژه توسعه سابق بیت الله معلوم می شود. سعودی ها در گذشته تلاش داشتند مساله محدودیت فیزیکی محل طواف را با طبقاتی کردن آن حل کنند اما معلوم شد طواف در کنار کعبه حال دیگری دارد که کمتر زائری راضی به ترک کردن آن است.

توسعه محل طواف با تخریب مسجدی ممکن خواهد بود که هم اکنون حائل بین کعبه و فضای بیرونی است. این فضا، هم در طرح توسعه سعودی و هم در طرح توسعه عثمانی ساخته شده است. مسجد فعلی محل عبور زائران به درون مسجدالحرام است و نیز محلی برای خواندن نماز ظهر (زیر سایبان) و نیز محلی برای عبادت و دعا در کنار تهویه مطبوعی است که آنجا قرار گرفته است. اتفاقا یکی از ابعاد دیگر طرح توسعه همین معضل آفتاب و گرماست. مکه گرچه شهری کوهستانی است اما قرار گرفتن آن در عربستان به عنوان کشوری بیابانی و نیز نزدیکی آن به دریا (نزدیک به ۳۰ کیلومتر فاصله) باعث می شود هوای شهر بسیار گرم و شرجی باشد. از سوی دیگر تابش نور آفتاب در بسیاری از زمان ها مانع از بهره بردن زائران از مسجدالحرام است. اگر در طرح توسعه سعودی سابق برای سنگفرش ها فکری شد و با گذر دادن خنک کننده توانستند تا حدی مشکل را حل کنند در طرح توسعه کنونی بنا بر این است که فضای مسقف افزایش یابد و در فضای مسقف تهویه مطبوع قرار داشته باشد.

بخش دیگری که مورد نظر سعودی ها برای طرح توسعه قرار گرفته؛ سعی صفا و مروه است. صفا و مروه دو کوهی است که زائران معمولا بعد از طواف عمره خود بین این دو کوه هفت بار رفت و آمد می کنند. دولت سعودی در گذشته این مسافت را به صورت طبقاتی (دو طبقه) درآورده بود که ظاهرا این طرح با موفقیت روبه رو شده به نوعی که حالا قرار است دو طبقه دیگر هم به این محوطه اضافه شود. به این ترتیب ظرفیت مسعی به ۳۰۰ هزار نفر در ساعت افزایش پیدا خواهد کرد.

طرح توسعه سعودی برای مسجد الحرام با انتقاداتی هم روبه رو شده است. از دولت ترکیه گرفته که نگران معماری و از بین رفتن جاپای عثمانی در ساختمان مسجد الحرام بود تا نگرانی برخی مسلمان و اهل سنت از تخریب اماکن مقدس؛ همچنان که در گذشته هم در محو چشمه زمزم از محوطه بیت الله و نیز تخریب اماکنی از تاریخ صدر اسلام دیده شده است. علاوه بر این اماکن مجموعه هتل هایی در منطقه توسعه و نیز بازاری به نام ابوسفیان هم تخریب شده که محل خرید کالاهای ارزان بویژه برای ایرانیان بوده است. از سوی دیگر در طرح توسعه فعلی برجی با نام ساعت قرار گرفته که بسیاری از آن انتقاد می کنند. اگر با انصاف توجه کنیم کمترین اثر منفی این برج کم کردن حس معنوی عبادت در کعبه و کوچک کردن کعبه پای یک ساختمان غول آساست، اما انتقادات دیگری چون وجود نمادهایی از معماری غربی هم بیان شده است. با این حال گوش عربستان به این کارها بدهکار نیست. می گویند خرج طرح های توسعه ای در مکه ۳۰۰ میلیارد دلار خواهد بود. می گویند مساحت حرم مکی به ۷۰۰ هزار متر مربع خواهد رسید. سعودی ها در طرح توسعه خود نشان دادند به این اعداد و ارقام درشت و البته راحتی زائران و ساکنان می اندیشند نه آثار تاریخی و مقدس؛ موضوعی که جا دارد از لحاظ دیپلماتیک مورد توجه قرار گیرد.

مصطفی مسجدی آرانی