رمضان ماه فرصت ها و پاداش ها

تاکنون درباره روزه از جهات مختلف مطالب بسیاری نگاشته شده است این مسئله از آنجا مورد توجه نویسندگان و محققان قرار دارد که به عنوان یکی از پنج رکن اسلام مطرح شده است

تاکنون درباره روزه از جهات مختلف مطالب بسیاری نگاشته شده است. این مسئله از آنجا مورد توجه نویسندگان و محققان قرار دارد که به عنوان یکی از پنج رکن اسلام مطرح شده است. بازخوانی آیات قرآنی برای دستیابی به فلسفه، اهداف، مقاصد و نیز چگونگی آن، ضرورتی است که ما را وامی دارد تا نگاهی دوباره به آیات شود. نویسنده در این نوشتار تلاش کرده است که با این هدف به بازخوانی آیات بپردازد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● ماه فرصتها

ماه رمضان که ماه اختصاصی روزه است، ماه فرصت های خداوند به بشر است. خداوند به بشر این فرصت را می دهد تا با بهره گیری ازضیافت الهی، خود را دوباره متولد کند و از هر گناه و آلودگی رهایی بخشد. هر عملی دراین ماه، اضعاف مضاعف حساب می شود و خواندن هر آیه ای در حکم قرائت کل قرآن دانسته شده است.

دراین ماه روزه به عنوان یکی ازاعمال اصلی مورد تاکید خاص و ویژه خداوندی است تا آدمی را به سرچشمه پاکی ها برساند و یا بازگرداند. از این رو از آن به ماه تمرین عملی تقوا نیز یاد می شود که به معنای رهایی و دوری از پلیدی ها و پلشتی هاست. شخص با روزه که به معنای خودداری و امساک از مفطرات روزه همراه با نیت است (جواهر الکلام، ج۱۶ص۱۸۴) می کوشد تا در طول یک ماه، خود را عادت دهد که مهار و کنترل نفس را دراختیار گیرد و در گام اول دستیابی به خلافت ربوبی، ابتدا ربوبیت نفس خویش را دراختیار گیرد و جان خویش را چنان که بایسته و شایسته است پرورش دهد.

در این ماه به سبب همراهی طبیعت و تکوین و یاری ویژه الهی، بسیاری از فرصت ها و ظرفیت ها برای دستیابی شخص به ربوبیت نفس و جان خویش فراهم می آید و شخص می تواند با پرورش خویش بستر لازم برای خلافت ربوبی را فراهم آورد.

براین اساس می توان گفت که ماه رمضان ماه فرصت هاست که نمی توان درهیچ ماه دیگری از سال آن را تجربه کرد. بسیار شنیده شده است که شخص پیش از ورود به ماه رمضان دلهره ناتوانی از انجام اعمال و مناسک این ماه بویژه امساک از خوردن ونوشیدن و مانند آن را دارد، ولی درهمان روزهای آغازین درمی یابد که چگونه خداوند وطبیعت بیرونی و درونی با او همراه و هماهنگ می شود و توان و ظرفیت بالایی به او می بخشد تا بتواند به تمرین عملی تقوا اشتغال داشته باشد و در یک دوره آموزش عملی شرکت کرده و سربلند از آن بیرون آید و در روز عید فطر برای خود و مؤمنان جشن فارغ التحصیلی برپا کند.

اگر شخص بتواند در همان مسیر تقوایی، راه خویش را درماه های دیگر سال ادامه دهد در حقیقت به هدفی که خداوند از لزوم و وجوب روزه بر بندگان داشته است دست می یابد و توانایی آن را می یابد که خلافت ربوبی دیگران را نیز در طول ربوبیت الهی به عهده گیرد و زمینه ساز رشد و تعالی و تکامل دیگران نیزشود.

از این رو روز عیدفطر را عید جمعی مؤمنان برشمرده اند که توانسته اند در یک دوره کلاس های عملی شرکت کرده و سربلند از آن، فارغ التحصیل شوند. فارغ التحصیلی از یک دوره به معنای آن نیست که شخص دست از ادامه راه بردارد و در طول سال آموزش های دیده شده را به فراموشی گذارد بلکه برای این است که خود را آماده کند که به تنهایی در طول ماه های دیگر با کارهای نیک در مسیر تقوا باقی بماند، زیرا شخص کلاس های خویش را در دوره ای گذرانده است که بسیار سخت تر بوده است، از این رو از این ماه به ماه رمضان یاد می شود که به معنای سختی ها و فشارهایی چون فشارهای بیابانی و کویر خشک و سوزان است که هرگناه و وسوسه ای را می سوزاند. کسی که در این دوره، مشارکت فعال داشته است توانایی دارد تا در ماه معمولی سال با اعمال بسیار ساده تر خود را حفظ کند و در مسیر سازندگی و تقوا گام بردارد.

● آثار روزه

بر این اساس می توان گفت که ماه رمضان که ماه روزه است شخص را مهیا می کند که در طول سال خود را در مسیر تقوایی که در این ماه به دست آورده است نگه دارد.

کسی که روزه می گیرد از همان آغاز، امدادهای غیبی خداوند را می یابد. از این رو امام صادق(ع) در توضیح و تفسیر آیه ۴۵ سوره بقره می فرماید: مراد از صبر در آیه، روزه است. هنگامی که سختی یا گرفتاری شدید به شخص وارد شد، روزه بگیرد؛ زیرا خداوند عز و جل می فرماید: از صبر یاری بجویید؛ یعنی روزه بگیرید. (تفسیر نور الثقلین ج۱ ص۷۶ حدیث ۱۸۲)

به سخن دیگر توصیه خداوند به گرفتن روزه و استعانت جستن از آن با تعبیر صبر که در آیه ۱۵۳ سوره بقره نیز تکرار شده گواه این مطلب است که روزه می تواند امدادهای الهی را به سوی شخص جلب کند و حتی گرفتاری ها و شداید دشوار را بر او آسان گرداند و یا رفع و دفع نماید. براین اساس می توان گفت که هر کسی اگر گرفتار بلا و مصیبتی است می تواند با گرفتن روزه خود را برخوردار از امدادهای خاص الهی کند.

هم چنین از آیات ۴۵ و ۱۵۳ سوره بقره بر می آید که استعانت از روزه (صبر) هنگام گرفتاری ها و شداید موجب می شود تا شخص پیروز و سربلند از آن بیرون آید و موفقیت را در آغوش کشد.

شخص با روزه خویش می تواند براساس آیه بیان شده، خود را در مقام صابران درآورده و از آثار آن برخوردار گردد.

خداوند در آیه ۱۸۴ سوره بقره بر این کارکرد روزه تاکید دارد که روزه از علل و عوامل اصلی جلب و جذب خیر به سوی شخص می باشد و هر کسی که بخواهد از خیری بهره مند گردد از روزه به عنوان ابزار و دستاویز محکم و استوار سود جوید. به سخن دیگر اصولا روزه خیر شمرده شده است و نه تنها خود خیر است بلکه هر خیری را به سوی انسان جذب می کند.

خداوند در آیه ۱۱۲ سوره توبه به نقش دیگر روزه اشاره کرده و می فرماید که انسان با روزه داری می تواند در مقام اهل بشارت قرار گیرد. اهل بشارت بودن به این معناست که هم در دنیا از مشکلات، رهایی پیدا می کند و اگر به سبب خطایی بلایی بر سر او می بایست نازل شود از آن رها می شود و در آخرت نیز از اهل بهشت خواهد بود و از دوزخ و آتش آن در امان خواهد ماند.

در حقیقت کارکرد تقوایی نسبت به دوزخ و آتش آن خواهد داشت و روزه، وی را از آن در وقایه و امنیت نگه می دارد.

البته کارکرد تمرین روزه برای دست یابی به تقوا که در آیه ۱۸۳سوره بقره بیان شده را نمی بایست از یاد برد. با این معنا که شخص با روزه، تمرین دست یابی به تقوا می کند تا او را در مقام حفظ از عذاب های دنیوی و اخروی قراردهد.

اگر کسی به سبب گناه و خطا و اشتباه در حق خود و یا دیگری، این احتمال را می دهد که عذاب الهی و بلایی بر سر او فرود آید، می تواند با بهره گیری از روزه خود را از شر پیامدهای گناه و خطا در امان نگه دارد. از این رو خداوند روزه را عاملی برای رهایی از پیامدهای برخی از گناهان و خطاها قرار داده است. در آیه۹۲ سوره نساء از کسانی که قتل خطایی را مرتکب شده اند خواسته که با گرفتن دو ماه روزه، خود را از آثار شر آن در امان نگه دارند.

البته قرآن کارکردهای دیگری نیز برای روزه برشمرده است که یکی از آن ها تعظیم خداوند و ستودن او به بزرگی از راه روزه گرفتن است که در آیه۱۸۵ سوره بقره به آن اشاره کرده است و دیگر آن که شخص می تواند از راه روزه گرفتن شکرگزار و سپاسگزار خداوند باشد که نعمت وجود و یا نعمت های دیگر را به او بخشیده است. بر این اساس خداوند در همین آیه یکی از راه های شکرگزاری را گرفتن روزه برشمرده است. بنابراین اگر کسی به نعمتی دست یافت و بخواهد شکر و سپاس خداوندی را به جا آورد می تواند با گرفتن روزه به این کار اقدام کند.

● احکام روزه

خداوند روزه ماه رمضان را بر یکایک مسلمان واجب کرده (بقره آیات ۱۸۳ و ۱۸۵) و در آیه ۱۸۵ بقره توضیح داده است که روزه، عبادتی معین و منظم است ولی از آن جایی که انسان ها توانایی و ظرفیت های مختلفی دارند و احکام اسلام بر اساس فطرت و آسان گیری است، در همان حال برخوردار از انعطاف پذیری خاصی هم می باشد.

این آیات توضیح داده که ایام ماه رمضان و روزهای آن، روزهایی است که روزه در آن واجب می باشد و لذا از آن به ایام معدودات یعنی روزهای معین و محدود یاد می کند. (بقره آیه ۱۸۳و ۱۸۴).

زمان روزه چنان که از آیه ۱۸۷ بقره برمی آید از طلوع فجر تا غروب و فرارسیدن شب است و این روزه گرفتن برای کسانی است که در وطن خویش حضور داشته باشند (بقره آیات ۱۸۳تا ۱۸۵) و از سلامتی کامل برخوردار باشند (بقره آیه۱۸۵) و شخص نسبت به حلول ماه رمضان دارای علم شخصی باشد و آن را به نحوی احراز کند (بقره آیه۱۸۵) و قدرت و توانایی برای گرفتن روزه را نیز داشته باشد. (بقره آیه۱۸۳و ۱۸۴)

بنابراین هرگاه گرفتار عسر و حرج شود و یا مسافر و مریض گردد و توانایی و قدرت روزه گرفتن را نداشته باشد (بقره آیه۱۸۵) روزه بر او واجب نیست.

افراد مریض و یا مسافر می بایست قضای روزه خویش را به جا آورند (بقره آیات۱۸۳ و ۱۸۵) این مطلب از آن روست که کامل شدن یک ماه روزه در سال، فلسفه وجوب قضای روزه های فوت شده از مسافر و مریض بوده است.

البته قضای روزه رمضان به وقت و زمان خاصی مشروط و محدود نیست و شخص می تواند در طول سال هر زمان که توانایی داشته باشد آن را به جا آورد. (بقره آیات۱۸۳و ۱۸۴)

کفاره روزه نیز پرداخت یک وعده غذا به مسکین به عنوان فدیه روزه و مشقت بار بودن آن است که در همین آیات بدان اشاره کرده است.

بنابراین روزه برای بیمار بخاطر رفع مشقت و آسان گیری نسبت به وی (بقره آیه۱۸۵) و مسافر به همان دلیل (همان) و شخص ناتوان (آیات ۱۸۳تا ۱۸۵) واجب نیست ولی می بایست در هنگام حضور در وطن و یا سلامت تن و توانایی و قدرت یافتن، روزه خویش را قضا کنند.

مهم ترین مبطلات روزه که در آیات ۱۸۳ تا ۱۸۷ بیان شده عبارتند از خوردن و آشامیدن و آمیزش جنسی که از شرایط ظاهری روزه است. به این معنا که شخص می بایست برای تحقق مفهوم ظاهری روزه از این سه عمل دوری ورزد. البته نیت روزه از مولفه های اصلی تحقق است. بنابراین نیت خوردن و یا آشامیدن و یا آمیزش جنسی می تواند در ابطال آن تأثیرگذار باشد. البته برای روزه مبطلات دیگری هم بیان شده که در رساله ها آمده است.

● پاداش روزه

همان گونه که برای روزه کارکردها و آثار چندی بیان شده است، از سوی خداوند اموری به عنوان پاداش عمل روزه نیز بیان گردیده است که عبارتند از: آمرزش الهی نسبت به شخص و قرار گرفتن در زمره اهل مغفرت (احزاب آیه۳۵) بهره مندی از پاداش و اجر عظیم (احزاب آیه۳۵) که به نظر می رسد هیچ پاداشی بزرگ تر از ورود به بهشت رضوان نباشد که در آیات ۱۱۱و ۱۱۲به عنوان پاداش روزه از آن یاد شده است. البته این زمانی است که ما- چنان که طبرسی در تفسیر ارزشمند مجمع البیان بیان داشته است- سائح را همان صائم و روزه دار بدانیم چنان که موید این معنا روایتی است که از امام صادق(ع) در بحارالانوار نقل شده است. آن حضرت(ع) فرموده است: بهشت وعده داده شده در آیه ۱۱۱ برای کسانی است که اوصاف مذکور در آیه ۱۱۲ را داشته باشند. (بحارالانوار ج۹۷ ص۴۸ حدیث۱۳)

امام صادق(ع) در ذیل آیات ۲۲تا ۲۴ سوره حاقه که برخورداری از بهشت و میوه های فراوان و خوردنی های آن را پاداش ایام خالیه می شمارد بیان می کند که مراد از روزهای خالیه همان روزهایی است که روزه دار در دنیاست و روزه گرفته است. (البرهان ج۵ ص۳۷۷)

براین اساس می توان گفت که یکی از پاداش هایی که خداوند برای روزه داران قرار داده، بهره مندی از زندگی دلپسند بهشت برین است که از همه امکانات و مواهب آن بهره مند خواهند شد.

از دیگر پاداش ها و هم چنین کارکردهای روزه می توان دست یابی شخص به هدایت خاص خداوندی را برشمرد که در آیه ۱۸۵ سوره بقره بدان اشاره شده است؛ زیرا توانایی گرفتن روزه و همراهی با مؤمنان در این ماه خود نشانه ای است که شخص در مسیر هدایت خاص قرار گرفته و از آن بهره مند گشته است.

البته از آن جایی که درآموزه های قرآنی تفاوت معناداری میان زن و مرد دراصل آفرینش نیست و اگر تفاوت هایی است در شیوه زندگی و مسئولیت هاست که اقتضای طبیعت نه ذات انسانیت است، لذا خداوند در آیه ۳۵ سوره احزاب مردان و زنان روزه دار را در پاداش های الهی برابر می شمارد و به همه مومنان روزه دار بهره مندی از بشارت های خاص خود یعنی بهشت را مژده می دهد. (توبه آیه ۱۱۲) و همان گونه که روزه داری را شایسته مردان مومنان می شمارد درآیه ۵ سوره تحریم روزه داری را از اوصاف زنان شایسته و ملاک برتری ایشان نسبت به دیگر مردان و زنان می داند.

● روزه داران نمونه

خداوند در آیه ۵ و۷ سوره انسان یکی از فضایل ابرار را که درمقام عالی انسانیت نشسته اند وفای به نذر روزه می شمارد. به این معنا که ابرار کسانی هستند که برای دست یابی به هر حاجت و نعمت و خیری روزه را وسیله و ابزار قرارمی دهند و بر آن نذر کرده و بدان وفا می کنند و روزه هایی را که نذر کرده اند تا حاجتی از ایشان روا شود انجام می دهند.

این گونه است که هم اهل وفا و وفاداری هستند و هم این که با روزه گرفتن، خود را به خدا نزدیک می سازند و هم این که از پاداش های خاصی چون بهشت بهره مند می گردند. (انسان آیات ۵ تا ۲۱).

این آیات نشان می دهد که اگر کسی حاجتی دارد می تواند با بهره مندی از شیوه ابرار نذر روزه کند و آن را به جا آورد، چنان که یکی دیگر از کارهای مربوط با برآوردن حاجت و نیاز گرفتن، اعتکاف است که در آن نیز روزه به عنوان محور، نقش مهمی را ایفا می کند و خداوند از اهل اعتکاف می خواهد که در هنگام اعتکاف روزه بگیرند. (بقره آیه ۱۸۷)

حضرت زکریا نیز برای دست یابی به حاجت و نیاز خویش سه روز را روزه گرفت (آل عمران آیه ۲۱ و مریم آیه ۱۰تا ۱۱ و نیز نگاه کنید مجمع البیان ج ۱ و ۲ص ۷۴۵) البته از آن جایی که روزه نذری برای حاجت درشریعت موسوی با سکوت نیز همراه بوده است، آن حضرت (ع) با روزه نذر، سکوت نیز نمود. (همان)

حضرت مریم(س) نیز برای رهایی از گرفتارهای اتهام، نیت روزه سکوت نمود که خود بیانگر آن است که روزه یکی از راه های رهایی از اتهامات و مشکلاتی است که از این جهت بر انسان تحمیل می شود. (مریم آیه ۲۶)

چنان که گفته شد در زمان حضرت مریم (س) و زکریا (ع) یکی از احکام روزه داری، ترک سخن گفتن با مردم بوده است که درشریعت اسلامی این شرط مطرح نمی باشد. بنابراین درگذشته صوم همراه با صمت (سکوت) بوده است و سکوت یکی از شروط صوم و روزه شمرده می شده است. (کشاف زمخشری ج ۳ص ۱۴) البته چنان که از آیه ۲۶ برمی آید این شرط در ارتباط با انسان بوده است و شخص نمی توانست با انسان های دیگر سخن بگوید و این بدان معنا نبوده است که با خداوند و یا دیگر موجودات هستی چون فرشتگان سخن نگوید.

به هرحال از آیات بسیاری می توان این معنا را به دست آورد که انسان برای دست یابی به حوائج و نیازهای دنیوی می تواند نذر روزه کند چنان که برای رفع ودفع گرفتاری و یا جلب نعمت و مقامی از مقامات انسانی و معراجی می توان از این ابزار بهره مند شد.

کریم عظیم زاده