رویکردهای نو به سازماندهی اطلاعات

به منظور پاسخ دهی به این پرسش که «آیا امکان سازماندهی تمام اطلاعات وجود دارد دیدگاهی کتابخانه ای» این مقاله در پی تبیین نقش و ماهیت اطلاعات, انتخاب و سازماندهی اطلاعات در متن کتابخانه است

(آیا امکان سازماندهی تمام اطلاعات وجود دارد؟ دیدگاهی کتابخانه‌ای)[۱]

به منظور پاسخ‌دهی به این پرسش که «آیا امکان سازماندهی تمام اطلاعات وجود دارد؟ دیدگاهی کتابخانه‌ای» این مقاله در پی تبیین نقش و ماهیت اطلاعات، انتخاب و سازماندهی اطلاعات در متن کتابخانه است. در کنار تعریف انواع اطلاعات کتابخانه‌ای به برخی از محدودیتهای سازماندهی اطلاعات خصوصاً اطلاعات کتابشناختی با نیم نگاهی به مدل FRBR نیز اشاره شده است. در نهایت مؤلف به این نتیجه می‌رسد که سازماندهی تمام انواع اطلاعات در بستر و از دیدگاه کتابخانه‌ای به هیچ وجه میسر نخواهد بود.

● مقدمه

هنگامی که برخی از همکاران فنلاندی از من پاسخی برای این مسئله که «آیا امکان سازماندهی تمام انواع اطلاعات وجود دارد؟ دیدگاهی کتابدارانه» خواستند، اولین واکنشم این بود که: «پاسخ چنین سؤالی بسیار ساده است: خیر ـ والسلام». اما پس از آن، متوجه شدم که باید حدود ۴۵ دقیقه درباره این پاسخ ساده صحبت کرده و دلایلی برای آن بیابم. علاوه بر این، پاسخی چنین کوتاه و منفی به نظرم بسیار فرانسوی نما بود. همان‌گونه که می‌دانید، فرانسویها اکنون به خاطر پاسخهای منفی خود بسیار مشهور شده اند، این پاسخها هیچ ارتباطی با چیستی سؤال ندارد: «نه» به جنگ عراق، «نه» به متن ویرایش شده ISBD(ER)، «نه» به اتحادیه اروپا و یا حتی «نه» به گوگل پرینت[۴]. بنابراین، برای اینکه در انظار شبیه یک فرانسوی نباشم، هریک از واژه های موجود در جمله مذکور را به منظور درک بهتر از معنای سؤال و جزئیات این موضوع، مورد بررسی قرار خواهم داد.

۱) «اطلاعات»؟

شاید مهمترین واژه در این پرسش واژه «اطلاعات» باشد. منظور از «اطلاعات» چیست؟ چگونه می‌توان تعریفی از آن ارائه داد؟

تعاریف متعددی برای «اطلاعات» ارائه شده است. مقاله ای از خوزه کلودیو تررا و ترزینا آنجلونی[۵] به مواردی چون «داده‌های سازمان یافته»، «داده‌های هدفمند یا مرتبط با هدف» و «داده‌های تفسیر شده» اشاره کرده و در نهایت بیان می دارد: «این تعاریف، به سایر تعاریفی که به دخالت انسانی در سازماندهی هدفمند داده‌های خام اشاره می کند، شباهت دارند». کلیه این تعاریف مبتنی بر تمایز میان «اطلاعات» و «داده» است. مفهوم اصطلاح «اطلاعات» را بدون تعریف داده، نمی‌توان درک نمود. در واقع، در حوزه نظریه اطلاعات، ساختاری سلسله مراتبی وجود دارد که از «داده» (موجودیت خام) شروع شده، به «اطلاعات» (موجودیت خامی که به صورتی هدفمند توسط عامل انسانی سازماندهی شده است)، سپس به «دانش» (موجودیتی غیر مادی که تنها در ذهن انسان بوده و بر مبنای منابع اطلاعاتی مختلف شکل می گیرد) و در نهایت به «خرد» (موجودیتی چنان اثیری که هرگونه تلاش در جهت تعریف آن عاقلانه به نظر نمی‌رسد) ختم می‌شود. «داده» توسط هوا ـ وی لی[۶] به صورت «واقعیات، نوشته ها، اعداد و نمادهای پراکنده و بدون ارتباط» تعریف شده است. چنانچه قبول نماییم که «اطلاعات» اساساً «داده‌های سازماندهی شده به صورت هدفمند» می‌باشند، بنابراین باید «سازماندهی اطلاعات» را سازماندهی آنچه پیشتر سازماندهی شده است بدانیم. مسلماً در هر حال باید یا آن را سازماندهی نماییم و یا لایه‌ای جدید به سازمان آن بیفزاییم. به طور قطع، آن‌گونه که ادعا می‌کنیمآآننینی به «سازماندهی نابسامانیها» نمی‌پردازیم، بلکه تنها موجودیتهایی را که از قبل نظمی درونی دارند، سازماندهی مجدد می‌کنیم. پرسش اصلی که عنوان این نشست ماهواره‌ای را تشکیل می‌دهد، در واقع «چگونگی سازماندهی نابسامانی» نیست بلکه «چگونگی سازماندهی بسامانی‌هاست».

الین سونونیوس[۷] در «زیربنای فکری سازماندهی اطلاعات»[۸] تعریفی از «اطلاعات» ارائه می‌دهد که در آن از اصطلاح «داده» استفاده نمی‌شود (اگرچه مفهوم آن در بطن تعریف وجود دارد): «اطلاعات، محتوای یک پیام است» و یا به عبارت دیگر «آنچه انتقال می یابد» اطلاعات است. وی می‌افزاید، در حوزه نظامهای اطلاعاتی، اطلاعات به پیامهایی که محتوای آنها ۱) توسط انسانها خلق شده، ۲) مضبوط بوده و ۳) ارزش نگهداری را داشته باشند، محدود می‌شود.

از آنجا که بحث یانا ککلینن[۹] در پی پاسخ به این مسئله بود، بیش از این بر معنای اصطلاح «اطلاعات» تمرکز نمی‌کنیم مگر از دیدگاهی کلی، زیرا موضوع من پاسخ به این مسئله از «دیدگاه کتابخانه‌ای» بوده است.

۲) اطلاعات «در کتابخانه‌ها»؟

پس مفهوم «اطلاعات» در زمینه خاص کتابخانه‌ها چیست؟ در این جا باید به یک ابهام پاسخ داد، زیرا وقتی می‌گوییم «اطلاعات در کتابخانه» می‌توانیم به دو دیدگاه متفاوت اشاره نماییم. منظور ما می‌تواند اطلاعات موجود در منابع کتابخانه و یا اطلاعات تهیه شده توسط کتابخانه‌ها درباره اطلاعات و مدارک حاوی این اطلاعات، باشد.[۱۰] کدام نوع از اطلاعات در این جا مورد نظر است؟ تصمیم ما پاسخ را روشن و چگونگی رویکرد ما به سازماندهی اطلاعات را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

۲ـ۱) اطلاعات موجود در منابع

کتابخانه‌ها سازماندهی این نوع از اطلاعات را به واسطه دو فعالیت به انجام می‌رسانند: ۱) از میان کلیه منابع در دسترس، منابعی را بر می‌گزینند که بنا برگفته سونونیوس «ارزش نگهداری را داشته باشند» و موارد انتخابی همراه با «منابع موجود» مجموعه کتابخانه را تشکیل می‌دهد. ۲) این مجموعه را به صورت فیزیکی در قفسه ها تنظیم می‌کنند.

۲ـ۱ـ۱) انتخاب اطلاعات

انتخاب اطلاعات مسئله‌ای بسیار اساسی بوده و با پیشرفتهای دیجیتالی اهمیت تازه‌ای یافته است. من البته به خوشبینی توماس هیکی[۱۱] که بیان می دارد «همه چیز به سمت دیجیتالی شدن پیش می‌رود»، نیستم. پنج قرن پس از ابداع چاپ، همچنان کار تبدیل کلیه دستنوشته های قرون وسطایی به مدارک چاپی را به اتمام نرسانده ایم ـ پس برای تبدیل کلیه متون چاپی به قالب فناوری جدید چه مدت زمانی لازم خواهد بود؟ موقعیت ما بسیار شبیه وضعیت اوایل قرن شانزدهم است. نظاره گر تحولی عظیم در فناوری هستیم و باید برای تعیین اولین و مهمترین مدارکی که باید در قالب محملهای جدید در آید، دست به انتخاب بزنیم. نمی‌توان کلیه اطلاعات موجود در محملهای آنالوگ را تحت قالب وب درآورد. درست همان‌گونه که در قرن شانزدهم، تبدیل تمام دستنوشته ها به کتابهای چاپی در یک زمان امکان‌پذیر نبود. در ۲۰ سال آینده، وب اصلی ترین راه انتقال مفاهیم شده و استفاده از محملهای «سنتی» (منظور تنها کتاب نیست)[۱۲] بتدریج به برخی از نیازهای خاص محدود خواهد شد، درست همانند قرن شانزدهم که استفاده از دستنوشته هایی که زمانی روش عادی انتقال مفاهیم بودند، رفته رفته به موارد خاص و محیطهای خصوصی محدود گردید (و البته امروزه نیز همچنان دستنوشته تهیه می‌کنیم). شاید بتوان گفت، انتقال نیافتن اطلاعات موجود به محملهای نوین، مسلماً راه مناسبی برای «سازماندهی» اطلاعات نخواهد بود.

در قرن شانزدهم، دانشمندان و ناشران از نزدیک با فرایند انتخاب درگیر بودند. چند سال پیش، هنگام نگارش یک مقاله‌ـ که هرگز تمام و چاپ نشد‌ـ فرصتی یافتم تا کتاب چاپی منتشر شده در سال ۱۵۲۱ در بازل توسط یوهان فروبن[۱۳] را مطالعه کنم. یوهان فروبن ناشر و دانشمند بود و با سایر دانشمندان در زمینه انتخاب متونی که باید اول منتشر شوند، همکاری می نمود. وی در مورد این کتاب خاص، به توصیه بئاتوس رنانوس[۱۴] دانشمند انسان گرا که به تازگی دستنوشته ای قدیمی شامل رساله‌های بلاغی را در کتابخانه اسپیر[۱۵] یافته بود، عمل نمود. بئاتوس رنانوس عقیده داشت دستنوشته مذکور ارزش چاپ شدن را دارد اگرچه بخشهایی از متن آن تا حد زیادی از بین رفته بود. یوهان فروبن پیشگفتاری بر متن افزوده و در آن بیان داشت: «برای آنکه هیچ فرصت مغتنمی از دست نرود، [از میان آن دستنوشته های قدیمی] برخی نکات بلاغی لاتینی را برگزیده تا چاپ نماییم [...]. چنانچه خواننده هرآینه سودی از این [نشریه] حاصل آورد، همه را مدیون عالی‌جناب بئاتوس رنانوس خواهد بود، زیرا او این دستنوشته را از کتابخانه اسپیر فراآورده و حیاتی مجدد به آن بخشیده است؛ دستنوشته‌ای که در غیر این صورت محکوم به فراموشی و فنا بود، گویی که از جهانی دیگراست».

ممکن است جمله‌بندی و کلمات مطالب فوق نسبت به آنچه امروزه به کار می بریم بسیار متفاوت باشد، اما ایده اصلی همان است. کتابهای چاپی و سایر محملهای «سنتی» از «جهان دیگری» هستند که در آن اطلاعات مدفون و «محکوم به فراموشی» است. هنگامی که آنها را دیجیتالی نموده و از طریق وب در قالب الکترونیکی دسترس پذیر نماییم، اطلاعات را «حیاتی مجدد» بخشیده ایم. آنها که چنین ابتکاری به خرج می دهند، مانند گوگل به منزله یک مصداق معروف، جدید و بحث برانگیز، این کار را انجام می دهند[۱۶] تا همانگونه که یوهان فروبن پنج قرن پیش می گوید، هیچ فرصت مغتنمی از دست نرود. البته، این بدان معنا نیست که نه گوگل و نه فروبن پنج قرن پیش از گوگل، علاقه ای به کسب پول بیشتر نداشته‌اند.

خواه نا خواه، واضح است که تاریخچه چاپ مستقیماً با ظهور کاپیتالیسم در قرن شانزدهم و بیشتر از آن با گسترش نهضت انسان دوستی و عشق به فرهنگ ارتباط داشت. لوسین فور و هانری‌ ـ ژان مارتن[۱۷] در کتاب «ظهور کتاب»[۱۸] بیان داشته اند که ناشران قرن شانزدهم تنها بر کتابهایی سرمایه گذاری می کردند که نسبت به بازگشت سرمایه خود از آنها اطمینان داشتند و این در نهایت به انتخاب محتاطانه متون منجر می‌شد. به نظر می‌رسد امروزه نیز چندان تفاوتی به وجود نیامده باشد ( به جز اینکه احتمالاً بئاتوس رنانوس اگر هم اکنون زنده بود علاقه ای به کار برای گوگل نداشت و یا به احتمال گوگل مانند فروبن تمایلی به دعوت کاربران خود به «احساس دین تمام کمال به کتابخانه دانشگاه استنفورد» ندارد).

در قرن شانزدهم، چاپ و نشر تنها در مناطق و شهرهای ثروتمند و قدرتمند از نظر سیاسی، امکان گسترش و توسعه داشت. این مکانها نسبت به سایرین شانس بیشتری برای انتخاب اطلاعات مورد نظر جهت تبدیل به محمل جدید و تصمیم‌گیری درباب چیستی داده‌هایی که دسترس پذیر خواهند شد داشته و می‌توانستند ایده‌های خود را القا نمایند. پنج قرن بعد، این اصلی‌ترین مسئله بحث برانگیز در مورد گوگل پرینت است. اقلیتهای فرهنگی فاقد قدرت سیاسی و اقتصادی، به سختی می‌توانند در فرایند این انتخاب اطلاعات شرکت نمایند. منظور من از «اقلیتهای فرهنگی» اروپا و یا در دیدی خردتر، فرانسه‌ ـ جاییکه بحث گوگل پرینت بالاگرفت‌ـ نیست، بلکه منظور اقلیتهای فرهنگی داخل اروپا و یا حتی داخل فرانسه و سایر نقاط جهان است: سامی های فنلاند، ساکنان نروژ و سوئد، بریتانیها، کرواتها، کریولهای اهل فرانسه، باسکهای فرانسه و اسپانیا، مائوریهای نیوزیلند[۱۹] و.... چرا باید رویکرد «آنگلوساکسونی» گوگل پرینت در انتخاب، بهتر از انتخابی در سطح اروپایی و یا حتی ملی باشد؟ البته شخصاً به عنوان یکی از اعضای این اقلیتهای فرهنگی، در فرانسه، با روال انتخاب روشنفکرانه گوگل پرینت موافقترم تا انتخابهای رادیکالی کتابخانه دیجیتالی گالیکا وابسته به کتابخانه ملی فرانسه....[۲۰]

انتخاب اطلاعاتی که باید در قالب فناوری جدید در آیند، یکی از مهمترین جنبه‌های سازماندهی اطلاعات بوده و کتابخانه‌ها در آن نقشی همانند نقش انسان گرایان قرن شانزدهم دارند. به عبارت دیگر، همانند همکاری بئاتوس رنانوس با فروبن، کتابخانه‌ها به منزلهٔ یک عامل توصیه کننده عمل می‌کنند.

مسعود بهمن آبادی

(آیا امکان سازماندهی تمام اطلاعات وجود دارد؟ دیدگاهی کتابخانه‌ای)[۱]

پاتریک لوبوف[۲]

ترجمه شعله ارسطوپور[۳]

---