هر آنچه از شنل گوگول سر برآورد

مروری بر جهان بینی نیکلای گوگول به مناسبت دویستمین سالگرد تولدش

سازمان فرهنگی- هنری ملل متحد (یونسکو) سال ۲۰۰۹ مصادف با دویستمین سالگرد تولد نیکلای گوگول را به نام این نویسنده پرآوازه روسی نامگذاری کرد. یونسکو به منظور ارج نهادن به جایگاه این نویسنده توانمند روسی که بر دیگر نویسندگان نامدار این کشور همچون تولستوی و داستایوفسکی تاثیرات عمیق و ماندگار بر جا گذاشت، اقدام به این نامگذاری کرد. به همین مناسبت تاکنون در کشورهای گوناگون دنیا از جمله روسیه و زادگاه این نویسنده- اوکراین- آیین های یادبود برگزار شده است. نوشتار زیر نیز به همین مناسبت و با هدف تحلیل جهان بینی این نویسنده تاثیرگذار فراهم آمده است.

● پیش زمینه

با سر زدن طلیعه روشنگری در اروپا و درگرفتن انقلاب های سیاسی از جمله انقلاب فرانسه و نیز پدید آمدن تحولات صنعتی که با گسترش روز به روز به انقلاب صنعتی منجر شد، جریان های جدید فکری در اروپا پدیدار شدند. نهضت روشنگری و انقلاب فرانسه در بنیان های فکری جوامع اروپایی و انقلاب صنعتی در بنیان های مادی آن دگرگونی های اساسی را سبب شده بودند. سرمایه داری لیبرال جانشین اشرافی گری فئودال شد، دولت همه اختیارات کلیسا را سلب کرد، شهرنشینی به نماد فرهنگ و تمدن تبدیل شد و کلیسای کاتولیک به عنوان حافظ سنت های پدرسالارانه مورد انتقاد و تمسخر قرار گرفت. اما همه این پدیده های نوظهور مادی و معنوی همچون هر پدیده یی دیگر با برهم زدن نظم پیشین و عادت های مالوف و ایجاد نیازهای متعدد که راه های برطرف ساختن شان دشوار، زمانبر و احیاناً ناشناخته بود، مخالفت های شدید برخی نیروهای اجتماعی را به دنبال آوردند. واکنش محافظه کارانه و رمانتیک در برابر جنبش روشن اندیشی بعدها در روند پیشروی خود به شکل گیری علم جامعه شناسی مدد رساند. مخالفان افراطی همچون لویی دوبونالد و ژوزف دومیستر با الهام گرفتن از آموزه های مذهب کاتولیک به نهضت روشن اندیشی و انقلاب فرانسه تاختند و آرزوی بازگشت به آرامش و هماهنگی دوران قرون وسطی را بارها بر زبان جاری ساختند.

«بونالد بر این اعتقاد بود که چون خداوند جامعه را آفریده است، مردم نباید در آن دست برند و نباید بکوشند این افزایش قدسی را دگرگون سازند. به تعبیری گسترده تر، بونالد با هر چیزی که خواسته باشد نهادهایی سنتی همچون پدرسالاری، خانواده تک همسری، سلطنت و کلیسای کاتولیک را تضعیف کند، مخالف بود.»۱

دگرگونی های نوین اجتماعی همچون صنعتی شدن، شهرگرایی و دیوان سالاری برای محافظه کاران نگران کننده بود. آنان با ترس به راه های مقابله با این دگرگونی ها می اندیشیدند و به وجود نظام رتبه بندی شده مبتنی بر منزلت و پاداش برای حفظ آرامش و بقای جامعه تاکید داشتند. تلاش های فکری کلود هنری، سن سیمون، آگوست کنت و امیل دورکیم را باید در همین راستا ارزیابی کرد. دورکیم همچون کنت و ضدانقلابیون کاتولیک مسلک از نا بسامانی های اجتماعی در هراس بود. اعتصاب های کارگری، تزلزل طبقه حاکم و اختلاف دولت و کلیسا... او را نیز به فکر چاره جویی برای برطرف کردن نابسامانی های اجتماعی انداخته بود. البته ناگفته نماند که گرچه او به لحاظ فکری محافظه کار بود اما در مواقع عمل سیاسی لیبرال بود.

بنابراین نابسامانی های اجتماعی را جزء ضروری جهان نوین نمی دانست (برخلاف مارکس که مسائل جامعه نوین را ذاتی آن می پنداشت) و معتقد بود می توان آنها را با اصلاحات کاهش داد. تداوم این چالش های فکری را می توان در آرای صاحب نظران مختلف جست وجو کرد که مجال این کار در این نوشتار نیست. اما به عنوان نمونه یی دیگر به فردیناند تونیس اشاره می شود که تیپ شناسی او از دوران گذشته و مدرن از شهرت برخوردار است. تیپ شناسی «گمنیشافت» و «گزلشافت» تونیس که به «اجتماع» و «جامعه» ترجمه می شود، آشنا است. اجتماع به گذشته تعلق دارد و جامعه به زمان حال و مدرن. در پس تحلیل های به ظاهر علمی تونیس نمی توان تحقیر او را نسبت به جامعه و آرزوی بازگشت به گذشته را مشاهده نکرد.

به گفته رابرت نیسبت؛ «او (تونیس) مانند بسیاری هنرمندان و فیلسوفان روزگار خود اعلام می کند دستاورد پیشرفت، آن گونه که معمولاً بر حسب صنعت، دموکراسی، فناوری، فردگرایی لیبرال و برابری تعریف می شود، جابه جایی منزلت، شکاف در بافت اجتماعی و دگرگونی هویت را به همراه داشته که به نوبه خود به افزایش مشکلات اخلاقی، اجتماعی و روانی منجر شده است.»۲

تحولات اجتماعی دنیای مدرن نه تنها در خود کشورهای مبداء اروپای غربی که سلسله جنبان این دگرگونی ها بودند که در سایر کشورهای پیرو نیز با چالش های متعدد فکری و اجتماعی همراه بود. به عبارتی چه در کشورهایی که با دگرگونی های اساسی روبه رو بودند همچون کشورهای اروپای غربی و چه در سایر کشورها که تغییرات در سطح ظاهری باقی مانده بود بحث های فراوانی درگرفته بود. روسیه تزاری در سراسر قرن نوزدهم مشحون از این چالش ها بود و هر چه به پایان این قرن نزدیک تر می شویم، چالش ها با چنگ و دندان آمیخته تر می شوند.

● از تصویرهای رمانتیک تا درام های تردید برانگیز

گوگول یک روز صبح از خواب برخاست و دید مشهور شده است. این جمله طنزآمیز به این منظور گفته شد تا این نکته پیش کشیده شود که نیکلای گوگول زمانی از شهرت یک قصه نویس ماهر و توانمند برخوردار شد که هنوز ۲۳ سال بیشتر نداشت و این شهرت زمانی نصیبش شد که بخش اول مجموعه داستانی «شب ها در مزرعه نزدیک دیکانکا» را در سال ۱۸۳۱ منتشر کرد.

الکساندر پوشکین شاعر و منتقد مشهور روسی اثرش را ستود و بن مایه های شاعرانه اش را انگشت نهاد. برای گوگول جوان که دو سه سالی از سکونتش در سن پترزبورگ نمی گذشت، جدا کردن یکباره دل و روح از زادگاهش «روسیه کوچک» دشوار می نمود. اوکراین یا روسیه کوچک با آنکه از پیشینه فرهنگی و تاریخ طولانی برخوردار بود، استانی پرت و عقب مانده به حساب می آمد و اهالی اش روستایی ساده دل بی سواد محسوب می شدند. گوگول جوان توانست با وجودً بر حضورً جسمش میان سن پترزبورگ سرد و ساکتی که آکنده از ساختمان های سنگی و بتونی اداری و دولتی بود، روحش را به پرواز درآورد و تخیلات شاعرانه و رمانتیکش را در فضاهای روستایی اوکراین بپروراند و حاصلش را در قالب افسانه های بومی و عقاید خرافی روستاییان منطقه به نگارش درآورد.

خاطرات کودکی، یادمانده های عاشقانه، نعمت های گوناگون و رنگارنگ، زندگی مردم روستا، رنگین کمان تپه ماهورها و جلگه های فراخ جملگی فضایی رمانتیک و طبیعت گرایانه ایجاد می کرد تا بیانگر دلبستگی های نویسنده باشد. این دلبستگی بن مایه هایش را از زندگی توده مردمی ساده و بی آلایش می گرفت که روح شان را آنچنان با طبیعت عجین ساخته بودند تا «تکرار و یکنواختی» به مثابه قانون طبیعت به آیین مقدس و تخطی ناپذیر زندگی شان بدل شود. اما افق های زندگی- برخی تماشایی و برخی بدمنظر- در زندگی شهری از سمت و سوهای گوناگون و اغلب غریبی سر می زنند. هر چند در پس پرده این گوناگونی ها و غربت، شباهت ها و آشنایی های آشکار و دیرینه یی به چشم می خورد. تماشای روزانه این افق ها حس رمانتیک را زایل می کند و نگره طبیعت دوستی را به سمت و سوی فلسفه یی می کشاند که تا دوردست های مه گرفته تاریخ پیش می رود؛ آنجا که پرسش از هستی و چگونگی این هستی و چرایی آن به میان می آید، از چراها و چگونگی ها، باید ها و نبایدها، حدس ها و گمان ها، امیدها و هراس ها، از...

اما پیش از مشغول شدن به همه این پرسش ها باید به پرسش های دم دست تری پاسخ داد و پیرامون آنها جست وجو کرد. طبقه متوسط در حال رشد روسیه عصر نیکلای به علت صنعتی نبودن جامعه بیشترین وابستگی را به سازمان ها و نهادهای بوروکراتیک داشتند. در دستگاه عریض و طویل اداری کارمند به تیپ مشهور جامعه تبدیل می شود که به وسیله توانمندی های قلمی گوگول به شخصیت محوری آثارش بدل می شود. نمی توان در سنت پترزبورگی که می کوشد مدرن باشد و همه چشم نوازی های مدرنیسم را یکجا در خود گرد آورد، زندگی کرد و از تیپ کارمند غافل شد، به شرطی که متعلق به طبقه اشراف نباشی. در سنت پترزبورگ تماشایی کارمند دون پایه همه تلاش خود را به خرج می دهد تا دیده شود، تا شنیده شود، تا به حساب آید.

بهره مندی از مواهبی که زندگی مدرن عرضه داشته است و امکان تماشای آن را برای همگان فراهم کرده است، دل بستن به زمان ها و مکان های دوردست و نامعلوم را بی معنا می سازد. همچنان که نباید امید داشت تا دستی از غیب درآید و کاری بکند. نتیجه آن می شود که کوآلف به مسکو می آید تا پله های ترقی را یکی پس از دیگری طی کند و چلستاکوف از فرصت به دست آمده از تصور اشتباه مردم درباره بازرس بودنش استفاده می کند و چند صباحی را به خوشی روزگار می گذراند و چی چیکوف به خریداری برده های مرده می پردازد تا کیسه یی پرپول بسازد. این همه از آن رو است که در «مدرنیسم مبتنی بر توسعه نیافتگی»۳ مقام اجتماعی فرد است که از اهمیت برخوردار است نه خود او.

در چنین شرایطی است که مکان- بلوار نوسکی- مقام و هویتی اجتماعی و البته بسیار برتر از افراد پیدا می کند. افراد به این بلوار می آیند تا ببینند و دیده شوند و تصاویر خیالی خود را با یکدیگر رد و بدل کنند. اما همچنان که گفته شد افق های زندگی در زندگی شهری فقط برخی شان تماشایی هستند و برخی دیگر بدمنظر. نمایشنامه بازرس به رغم کمدی بودنش سویه های مبهم حیات اداری روسیه را نشان می دهد و نفوس مرده به رغم جذاب بودنش پیچیدگی هایی از روابط اجتماعی را به نمایش می گذارد که هراس به افق ثابت دیدگان صادق تبدیل می شود. گوگول نه شخصیتی انقلابی است و نه سیاست زده، او سعی در انعکاس واقعیت ها داشت. اما تصاویری که از واقعیت های روابط اجتماعی جامعه اش ارائه می کرد گاهی خود او را به وحشت دچار می ساخت. «پوشکین پس از آنکه گوگول چند قطعه از پیش نویس های کتابش را برای او قرائت کرد، با صدایی بغض آلود فریاد کشید؛ خدای من، چقدر روسیه ما غم انگیز است.»۴تصاویری که گوگول منعکس می ساخت، برای وجدان های بیدار دردآور و البته تردید برانگیز بود؛ تردید نسبت به همه ساختارهای موجود روسیه.

● آیا هجرت به گذشته حاصل ناتوانی در پیشروی است

در ابتدای این نوشتار از واکنش محافظه کاران اروپایی نسبت به تحولات جامعه مدرن و جنبش روشنگری سخن به میان آمد. آنان معتقد بودند خداوند جامعه را آفریده و مردم نباید این آفرینش قدسی را دگرگون سازند. به اعتقاد آنان حفظ نهادهای سنتی همچون سلطنت، پدرسالاری و کلیسای کاتولیک برای جامعه از ضرورت اساسی برخوردار است و برای قوام و دوام جامعه وجود نظام رتبه بندی شده منزلت و پاداش و حفظ مناسک و تشریفات از اهمیت برخوردار است.

جامعه شناسان برجسته یی همچون دورکهایم، توکویل و تونیس در این نگرانی ها سهیم بودند. اگرچه هر یک ضمن حفظ مواضع اصلاح طلبانه خود راهکارهای متفاوتی از محافظه کاران افراطی جست وجو می کردند. تونیس دست به مطالعات تجربی بسیار درباره آسیب های اجتماعی همچون جنایت، خودکشی، بیماری های روانی و کردارهای ناروا و نامشروع زد اما به هیچ وجه بازگشت به گذشته را امکان پذیر نمی دید. وی در سال های پایانی عمرش امیدوار بود بتوان نظم اجتماعی نوینی ایجاد کرد که عناصر مثبت اجتماع سنتی در آن بازآفرینی شود .گوگول نیز همچون بسیاری دیگر از هنرمندان و اندیشمندان از آسیب های اجتماعی جامعه خود در هراس بود. وی با نگارش نفوس مرده قصد نوشتن هجویه یی سیاسی علیه ساختارهای حاکم را نداشت. اما برای یک نویسنده واقع گرا چشم پوشی از واقعیت های آشکار جامعه چگونه امکان پذیر است؟

فاصله عمیق میان واقعیت های عینی و ایده آل های ذهنی، گوگول را دچار وسواس های شدید مذهبی کرد. در پاسخ به نیازهای وسواسی اش «قطعات منتخب از مکاتبات با دوستان» را در سال ۱۸۴۷ منتشر ساخت. تحکیم نظام سلطنت، تداوم نظام برده داری، اطاعت محض در مقابل احکام کلیسای کاتولیک و چشم پوشی از آرمان های آزادیخواهانه، حاصل تخیلات وسواسی وی بود که نمی توانست خود را از گردش مرگبار در دایره تکرار برهاند. گوگول درصدد برآمد برای جبران آنچه از وطن عزیزش در نفوس مرده ترسیم کرده بود، جلد دومی بر این اثر بنگارد و روسیه مقدس و فضایل ملت روس را به تصویر بکشد. اما به راستی جامعه یی با ساختار و روابط بیمارگونه چگونه می تواند مقدس باشد؟

نتیجه مشخص بود؛ گوگول نتوانست آرمان های خود را با واقعیت های جامعه یک جا جمع کند.

حالا دیگر وقت آن بود که گوگول خودش را به محاکمه بکشد. تحت تاثیر کشیشی نیمه دیوانه به نام کنستانتینفسکی دنباله نفوس مرده را سوزاند و ریاضتی سخت و شدید را بر خود حاکم کرد.

«او خود را به تباهی اخلاقی متهم کرد، تباهی که مانع از آن شده بود که بتواند تصویر مناسبی از این موضوع بدیع یعنی روسیه مقدس تهیه کند. او به انکار هنرمندانه خود که تنها ریشخند گناه آلود، تنها بدی و بی حاصلی، نامعقولی و خامی به بار آورده بود، پرداخت و در تجاوز به نفس خود در تفکرات تیره یی غرقه شد.»۵

برای گوگول بهتر بود وقتی نمی تواند در مناسبات فاسد اجتماعش دست ببرد و آنها را اصلاح کند، وقتی نمی تواند با گشودگی نفسی رها شده از احساس خوشایند آزادی با صدای رسا سخن بگوید، وقتی نمی تواند فضایل ملت روس را به تصویر کشد، وقتی... انگشت اتهام به سوی خود نشانه رود و خود را مجرم و گناهکار بپندارد. حاصل این بازگشت به خویشتن چه می توانست باشد جز مرگ و نابودی.

گوگول در این هجرت، دل به مفاهیم و فضایلی بسته بود که صدها سال پیش تجسم یافته بودند، اما او نیز همچون بسیاری دیگر فکر می کرد که تا رسیدن به اصالت این مفاهیم مسیری دراز در پیش است،

نسرین پورهمرنگ

پی نوشت ها

۱- ریتزر، جرج، نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۷۴، ص ۱۳

۲- کیویستو، پیتر، اندیشه های بنیادی در جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، ص ۱۲۵

۳- اصطلاحی که مارشال برمن درباره مدرنیسم در روسیه تزاری و کشورهای جهان سوم در کتاب تجربه مدرنیته به کار برده است

۴- گیترمن، والنتین، نکاتی درباره ادبیات کلاسیک روس، ترجمه فاروق خارابی، مجله ارغنون، شماره های ۱۰- ۹ (بهار و تابستان ۱۳۷۵)

۵- پیشین.