کسب هویت علمی در سایه فعالیت های پژوهشی

نگاهی به رده بندی جهانی دانشگاه ها و اهمیت بسیار آن برای ما

در دهه اخیر توجه به رده‌بندی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی در جهان، به عرصه رقابت‌های آکادمیک وارد شده و هرساله با اعلام رده‌بندی دانشگاه‌ها، رقابتی در این زمینه درمی‌گیرد و دانشگاه‌ها رتبه‌های خود را با یکدیگر مقایسه می‌کنند و توجه رسانه‌ها به رتبه دانشگاه‌های کشور جلب می‌شود. بعضی از این رده‌بندی‌ها، مانند «رده‌بندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان (ARWU) یا رده‌بندی شانگهای» آغاز کردند و از اولین فهرست‌های منتشر‌شده در این زمینه هستند و برخی دیگر مانند «رده‌بندی تایمز برای دانشگاه‌های جهان و آموزش‌عالی» کارشان را در انگلستان، آغاز کردند. یکی از مزیت‌های جالب‌ این نوع رده‌بندی‌ها، امکان مشاهده راحت رده‌بندی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها برحسب موضوع فعالیت (علوم، مهندسی، پزشکی، هنر و...) است و بعضی دیگر مانند «وبومتریکس» توسط شورای پژوهش‌های ملی اسپانیا از سال ۲۰۰۴ منتشر می‌شود. در دهه اخیر که این رده‌بندی‌ها منتشر شده است، در داخل کشور نیز به‌تدریج توجه به آنها افزایش یافت و هم وزارت علوم و هم دانشگاه‌ها (به‌ویژه آنها که جایگاه به نسبت بهتری در این رده‌بندی‌ها دارند)، در گزارش‌های سالانه و تبلیغات، به جایگاه خود در این رنکینگ‌های جهانی اشاره کرده‌اند. البته در این مورد به چند نکته باید توجه کرد:

۱ زمانی که رده‌بندی تایمز فعالیتش را آغاز کرده و جایگاه دانشگاه‌ها براساس موضوع فعالیت را نشان داده است، دو دانشگاه ما جایگاهی بهتر از رده ۲۰۰ (پایین‌تر از رده ۲۰۰) نشان داده‌اند: پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی‌شریف. این خبر در همان سال منتشر شد و رسانه‌ها به جایگاه خوب این دو مجموعه دانشگاهی کشور در رده‌بندی‌های بین‌المللی اشاره کردند. همچنین پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران به ویژه بر این نکته تاکید بسیاری دارد که این مجموعه دانشگاهی مهندسی، در جایگاهی بالاتر از دانشگاه صنعتی‌شریف قرار گرفته است. (گفتنی است «پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران» مجموعه‌ای است از دانشکده‌های مهندسی که قبلا تحت نام یک دانشکده و با عنوان «دانشکده فنی دانشگاه تهران» فعالیت می‌کردند و امروزه با گسترش حوزه‌های تخصصی و افزایش تعداد اعضای هیات‌علمی و فضای فیزیکی و تعداد دانشجو با این نام جدید شناخته می‌شود.) البته این موضوع براساس طبقه‌بندی تایمز یک واقعیت و به‌عنوان مستندی برای رقابت دایمی (و سالم) این دو مجموعه دانشگاهی مورد استفاده قرار گرفته است.

۲ در این طبقه‌بندی‌ها، به تولیدات علمی (تولید و انتشار مقالات، ثبت اختراعات در سطح بین‌المللی، انتشار کتاب در سطح بین‌المللی، به‌روزرسانی و با کیفیت‌بودن اطلاع‌رسانی از طریق وب، به زبان انگلیسی و...) بسیار توجه می‌شود. طبیعی است که مجموعه‌های دانشگاهی که تعداد اعضای هیات علمی بیشتر داشته باشند (یا مثلا تعداد دانشجو دکترای بیشتری داشته باشند که اکنون مشغول انتشار مقالاتشان باشند)، می‌توانند به ارتقای جایگاهشان در این رده‌بندی‌ها امید بیشتری داشته باشند.

۳ می‌دانیم که در اکثر سال‌های اخیر، دانشگاه صنعتی‌شریف در جذب دانشجویان نخبه و مثلا رده‌های اول تا ۳۰۰ کنکور سراسری، بهتر و موفق‌تر عمل کرده است. به این معنی که بیشترین تعداد دانش‌آموزانی که در کنکور سراسری جایگاه‌های اول تا ۳۰۰ را (در مورد بحث حاضر: در گروه ریاضی و فنی) کسب می‌کنند، تمایل بیشتری برای تحصیل در دانشگاه صنعتی‌شریف نشان داده‌اند و ظاهرا همچنان نشان می‌دهند. طبیعی است که بخشی از این محبوبیت به کیفیت واقعا بالای این دانشگاه در کشور ما برمی‌گردد و در عمل نام این دانشگاه به یک «برند» در جامعه علمی-آموزشی ما تبدیل شده است. طبیعی است که دانشگاه‌های رقیب (به ویژه پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران) در هر جایگاه و روشی که بتوانند رده بالاتر خود را نشان دهند (از جمله استفاده از رتبه مطلوب در رده‌بندی تایمز)، در این رقابت کوتاهی نخواهند کرد و این رده بهتر خود را (که برپایه تولیدات علمی بیشتر حاصل شده)، در تبلیغات و تلاش برای جذب دانش‌آموزان نخبه کنکور سراسری بسیار به‌کار می‌گیرند و به اصطلاح به رخ می‌کشند.

۴ البته این موضوع به معنی آن نخواهد بود که دانشگاه‌های دیگر محلی از اعراب ندارند و فعالیت‌هایشان ارزش و اهمیتی ندارد. مثلا در همین حوزه فعالیت در مهندسی، ما دانشگاه‌های بسیار معتبر دیگری نظیر دانشگاه صنعتی امیرکبیر را نیز داریم، بنابراین نمی‌توان صرفا به دلیل جایگاهی که یک دانشگاه در این رده‌بندی به‌دست آورده است، سایر دانشگاه‌ها را فراموش کرد. گاه حتی نداشتن وب‌سایت خوب یا قابل دسترس برای چند دانشکده یا مرکز در یک دانشگاه یا پژوهشگاه، جایگاه آن را در رده‌بندی‌ها پایین می‌برد. ضمنا پژوهشگاه‌ها که بیشترشان با تعداد کمتر اعضای هیات علمی و به‌صورت مستقل مشغول فعالیت هستند، با توجه به «تعداد» کم تولیدات خود، امکان حضور در رده‌های بالای این رده‌بندی‌ها را نمی‌یابند، ولی این به معنی پایین‌بودن کیفیت کار آنها نیست، چه‌بسا که از این پژوهشگاه‌ها از نظر کیفیت فعالیت‌های خود، در رده بهترین مراکز مشابه در سطح بین‌المللی مشغول به فعالیت هستند.

۵ در سطح بین‌المللی نیز مثلا بهترین دانشگاه‌ها در کشور فرانسه (نظیر دانشگاه پلی‌تکنیک پاریس یا دانشکده مهندسی پاری تک «پونز شوسه سابق») چون هنوز هم از سیستم فرانسوی برای توسعه تشکیلات خود استفاده می‌کنند، در رده‌بندی‌ها (مثلا رده‌بندی شانگهای) در رده‌های بسیار بالا جای نمی‌گیرند و اخیرا در یکی از رسانه‌های فرانسه همین بحث در مورد رده‌بندی مذکور مطرح بود و این پرسش مطرح شد که آیا این نوع رده‌بندی‌ها، جنبه حیثیتی و هویتی می‌تواند داشته باشد یا خیر و در پایان نیز جمع‌بندی آن بحث به این سمت رفت که به هیچ عنوان نباید این رده‌بندی‌ها را حیثیتی تلقی کرد.

۶ معمولا در کشورهایی که هویت علمی تعریف‌شده و با سابقه مشخصی وجود نداشته باشد (که بسیاری از کشورهای در حال توسعه در این رده قرار می‌گیرند)، تمایلی وجود دارد که به این رنکینگ‌های بین‌المللی دانشگاهی، جنبه‌ای حیثیتی دهند و عملا حضور یا عدم حضور در رده‌های بالای این رده‌بندی‌ها را به معنی مثبت یا منفی ویژه‌ای بگیرند. به باور نگارنده، این نوع نگاه که به ویژه به نبود یا نقصان هویت و حیثیت علمی در جامعه علمی آن کشور مربوط است، سازنده و مثمر ثمر نیست و واجد اشکالات فراوان (نه‌تنها از دیدگاه فرهنگی و جامعه‌شناختی بلکه حتی از دیدگاه علمی و فنی) است.

۷ به هر حال تلاش برای استانداردسازی فعالیت‌های علمی و دانشگاهی در هر کشوری از جمله کشور ما تلاش مناسب و درخور توجهی است که به نظرم بدون حیثیتی کردن موضوع، می‌توان (و باید) در آن مسیر به صورت منطقی و معقول تلاش کرد.

مهدی زارع

دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله