در جست وجوی خاستگاهی تهرانی برای معماری سبز

نگاهی به معماری محیط زیستی و توسعه پایدار شهری از دریچه پایتخت

کمتر از ۳۰ سال پیش وقتی رنزو پیانو به عنوان یکی از نوگراترین و آوانگاردترین معماران عصر حاضر برای افتتاح یکی از پروژه‌های تجاری‌اش به شرق دور دعوت شده بود در سخنرانی کوتاهی اعلام کرد معماری اجباراً باید با محیط زیست گره بخورد. در آن زمان این سخن احترام گذاشتن به مردمی تلقی شد که با خشم پلاکاردهایی را به نشانه اعتراض به قطع درختان برای ساخت همین عمارت در دست گرفته بودند. اما پیانو آگاهانه از شروع مسیری سخن می‌گفت که امروز به عنوان یکی از اصول مهم توسعه شهری به آن نگریسته می‌شود و در شهرهای توسعه‌یافته آن را همسنگ «توسعه پایدار» می‌دانند.

● طبیعت‌دوستی ساختمان‌ها

امروزه بسیاری از کلانشهرهای دنیا سودای رسیدن به شرایطی را دارند که در آن توسعه شهری نه‌تنها همراه محیط زیست بلکه جزء و لازمه آن باشد. در آخرین اجلاس شهرداران کلانشهرهای آسیایی که در تهران برگزار شد، سخنرانی بسیاری از مدعوین به معرفی پروژه‌‌هایی گذشت که علاوه بر داشتن مولفه‌های معماری سبز در توسعه پایدار شهرها نیز نقش عمده‌ای دارند. چنین سازه‌های شهری و عمومی در مقیاس بومی نه صرفاً به عنوان یک بنا بلکه جزیی از ساختار تسهیل‌کننده شهر به حساب می‌آیند تا از طریق آنها شهروندان بتوانند با کاهش مصرف انرژی، افزایش بهره‌وری و دوستی با طبیعت به صورت خودآگاهانه در حفظ منابع طبیعی شهر مشارکت داشته باشند.

گرچه شاید این گونه به نظر برسد که معماری سبز نوعی حرکت سرمایه‌داری از سوی کشورهای پیشرفته جهان باشد، اما تردیدی نیست که در حال حاضر این کشورهای در حال توسعه و خصوصاً آسیایی هستند که در راه تحول شهرهایشان دست به دامن معماری سبز شده‌اند، همان گونه که بسیاری از کارشناسان برج ساخته شده در ابوظبی را اولین برج واقعاً سبز جهان می‌دانند؛ برجی که در همین نزدیکی ما و در یکی از کشورهای منطقه واقع شده است یا شهر چینی در دامنه یانگ تسه که قرار است به عنوان نخستین شهر سبز جهان در سال ۲۰۲۰ به روی مردم گشوده شود.

● تهران و توسعه پایدارش

درباره جایگاه تهران به عنوان پایتخت ایران که یکی از ۱۰ شهر پرجمعیت جهان به حساب می‌آید، در حوزه معماری سبز و توسعه پایدار سخن گفتن چندان آسان نیست چرا که در وهله اول به لحاظ ساختار قدرت سیاسی، «مدیریت واحد شهری» در این ابرشهر به تعریف روشنی نرسیده و همچنان در میان دو قطب شهرداری- دولت در نوسان است، به طوری که مشخص نبودن منابع اعتباری و نبود توجه دولت به حمل و نقل عمومی اصلی‌ترین دلیل آلودگی پایتخت بوده و از سوی دیگر تعاریف و استانداردهای جهانی برای بررسی روند پایدار شدن توسعه شهری در تهران چندان مصداق‌پذیر نیست.با این همه در حالی که دولت در تلاش است با توان حداکثری پروژه مسکن‌سازی مهر را در حاشیه ابرشهر تهران به سرانجامی برساند، شهرداری با فراغ بال بیشتر به دنبال جذب ایده‌های نو در حوزه مدیریت شهر و حرکت به سوی معماری تلفیق شده با محیط زیست است.

این گام اگرچه هنوز تا رسیدن به وضعیت شفافی درباره معماری سبز فاصله دارد اما می‌تواند تلاشی ظرفیت‌ساز در این حوزه به شمار آید. در این میان معماران، شهرسازان و شارحان آکادمیک معماری و شهرسازی معتقدند چنین نگرشی از سوی فضاهای آموزشی به بافت شهر و مدیران آن انتقال یافته چرا که شهرداری در سال‌های گذشته آنقدر درگیر با حوزه خدماتی بوده که توان اندیشیدن به چنین موضوعات طولانی‌مدتی را نداشته است. این در حالی است که مدیران شهری نیز به توسعه پایدار و تسلیم معماری در برابر محیط زیست چندان خوشبینانه نگاه نمی‌کنند به گونه‌ای که محمدهادی حیدرزاده مشاور شهردار تهران در امور محیط‌زیست در این باره گفته است: «مشکل تهران برای توسعه‌ پایدار یکی دو تا نیست.

حتی در جانمایی این شهر که کانون توسعه شده، بررسی‌های درست و دقیقی صورت نگرفته و وقتی چنین اتفاقی از ریشه افتاده، توسعه پایدار صرفاً می‌تواند یک حرف باشد. چون با توجه به وضعیت فعلی که باغ‌ها و بسیاری از عوامل طبیعی از بین رفته‌اند، برنامه‌ریزی برای توسعه پایدار از جنبه اکولوژیک تقریباً محال خواهد بود.» بنابراین بیجا نیست که این مقام مسوول بگوید: «در مورد شاخص‌های توسعه پایدار در تهران شاخص‌های پایینی داریم!» دکتر بحرینی نیز در کتابی که به بررسی توسعه پایدار پرداخته، آورده است: «به جرات می‌توان گفت تغییر وضعیت کنونی شهرها (از ناپایداری) و هدایت آن در جهت پایداری، مستلزم یک تحول در تفکر یا یک تغییر بنیادی در نحوه فکر و عمل ماست، لیکن کمتر کسی پا را از این فراتر گذاشته، خصوصیات و راه‌های عملی چنین تحولی را بیان کرده است.»

● اصول معماری سبز

به تازگی بعضی از بام خانه‌ها را با انواع درختچه‌ها و گل‌ها می‌آرایند و آن را حرکتی در جهت معماری سبز می‌دانند. این برداشت غلط از معماری محیط زیستی شاید بیشتر نگاه ساده‌دلانه به چنین موضوع بااهمیتی باشد. گو اینکه در حال حاضر دسته‌ای از شرکت‌های خدماتی از قبل تبلیغات خود برای سبز کردن بام خانه‌ها به نام «معماری سبز» درآمد قابل توجهی دارند! ضعف اطلاعات در این حوزه باعث شده بسیاری از بناهای عمومی و شهری یا آسمانخراش‌های تاثیرگذار نیز دست به دامن چنین ظواهری شوند و حضور خود را در شهر به گونه‌ای که نیستند، توجیه کنند! این در حالی است که تهران از نظرگاه محیط زیستی با بحران جدی روبه‌روست و علاوه بر آلودگی هوا و ترافیک منابع حیاتی‌اش نیز در معرض خطر قرار گرفته است. تاکنون اصولی برای معماری سبز نوشته نشده، اما نگاهی به بعضی از پروژه‌های انجام شده در این حوزه حکایت از آن دارد که مهم‌ترین اصل این معماری، حفاظت از انرژی است. حفاظت از انرژی باید با دو مولفه انجام شود.

به گونه‌ای که هم کاهش مصرف سوخت در سازه را پوشش دهد و هم کاهش مصرف انرژی در ساخت بنا را. به همین دلیل است که معماران این عرصه به استفاده از مصالح اقلیمی روی می‌آورند و در بناهای خود از مصالح بوم‌آورد و منابع انرژی محلی بهره می‌گیرند و این دومین اصل معماری سبز است. در اصل سوم که به «کاهش استفاده از منابع جدید» شهرت یافته، معماران می‌کوشند ساختمانی طراحی کنند که استفاده از منابع و مصالح جدید را به حداقل رسانده و در پایان عمر مفید خود، منبعی برای ایجاد سازه‌های دیگر به حساب‌ آید. این استفاده مجدد می‌تواند در مسیر استفاده از مصالح بازیافت‌شده یا فضاهای بازیافت‌شده شکل بگیرد، اما باید به یاد داشت که بازیافت ساختمان‌ها و عناصر درون آنها بخشی از تاریخ و پیشینه معماری است.

معماری مدرن با احترامی که برای کاربران قائل شد، ساختمان را در ساختار شهرها به جایگاهی رساند که تمام اصول شهری بر پایه آنها تعریف می‌شد. اما معماری سبز با شورش علیه این نوع نگاه به تمامی استفاده‌کنندگان ساختمان احترام می‌گذارد.

به نظر می‌رسد اصل احترام به کاربران، ارتباط اندکی با آلودگی ناشی از تغییرات اقلیم جهان و تخریب لایه ازن داشته باشد اما فرآیند سبز از معماری که شامل احترام برای تمامی منابع مشترک در ساخت یک ساختمان کامل هستند، انسان را از این مجموعه خارج نمی‌کند. گام بعدی معماری سبز قطعاً احترام به سایت است. گلن مورکات معمار استرالیایی می‌گوید ساختمان باید زمین را به گونه‌ای آرام و سبک لمس کند. این گفته یک ویژگی از تعامل میان ساختمان و سایت آن را در خود دارد که برای فرآیند سبز امری ضروری بوده و البته دارای ویژگی‌های گسترده‌تری نیز هست. ساختمانی که انرژی را حریصانه مصرف می‌کند، آلودگی تولید می‌کند و با مصرف‌کنندگان و کاربران خویش بیگانه است در نتیجه هرگز زمین را به گونه‌ای آرام و سبک لمس نخواهد کرد.

● پوست‌اندازی شهر

بر اساس تازه‌ترین آمارها ۹۸ درصد از ساختمان‌های تهران کوتاه و کمتر از ۹ طبقه هستند و این موضوع نشان می‌دهد که پایتخت آماده یک پوست‌اندازی ساختمانی به منظور افزایش توان سکونتگاهی است. بنابراین می‌توان از این فرصت برای افزایش تعامل معماری و شهر با محیط زیست بهره دوچندان برد. در این راه ابتدا باید دست به دامان معمارانی شد که در پروژه‌های ساختمانی خود اصول ساده اما حیاتی معماری سبز را رعایت کنند و در نهایت با ایجاد بلوک‌بندی‌های شهری، مناطق شهری محیط زیستی فراهم کرده که در طولانی‌مدت به ایجاد یک شهر محیط زیستی می‌انجامند. اولین قدم‌ها در این راه سخت خواهند بود چرا که سلیقه معماری کشور در طول این سال‌ها با بی‌انضباطی‌ها و کپی‌کاری‌های سهل‌انگارانه همراه بوده و ایجاد تعهد در بدنه ساخت و‌ ساز کشور کار مشکلی است.

منبع: سبز پرس