انقلاب مشروطه شروعی برای روزنامه نگاری زنان

اولین نشریه زنانه ایران با نام «دانش» در سال ۱۲۸۹ش ۱۹۱۰ میلادی منتشر شد این مجله که مدیرمسوولی و صاحب امتیازی آن را خانم «طحال جدیدالاسلام همدانی» برعهده داشت, هر هفته در هشت صفحه وزیری به مسائل مربوط به زنان می پرداخت

انقلاب مشروطه تحولی در موقعیت و جایگاه زن ایرانی بود و انعکاس این دگرگونی را می توان در حضور آرام و تدریجی مطبوعات زنانه و روزنامه نگاران زن در عرصه مطبوعات ایران مشاهده کرد.

تا پیش از انقلاب مشروطه نشریاتی همچون صوراسرافیل، حبل المتین، مساوات، ایران نو، ندای وطن و ملانصرالدین که توسط مردان منتشر می شدند، گهگاه در بخش هایی از مطالب خود به مسائل مربوط به زنان می پرداختند یا نوشته یی از زنان را منتشر می کردند، اما با توسعه مدارس دخترانه و آگاهی زنان نسبت به نقش و موقعیت خود، نشریات اختصاصی زنان از سال ۱۲۸۹- چهار سال پس از انقلاب مشروطه- به تدریج راه اندازی شدند و آگاه سازی زنان و مردان را از طریق رسانه های مکتوب آغاز کردند.

نشریات تخصصی زنان که هفتاد و پنج سال پس از انتشار «کاغذ اخبار» اولین روزنامه ایران پا به عرصه مطبوعات گذاشتند، در ابتدا مباحثی همچون خانه داری و شوهرداری را مورد توجه قرار داده و تلاش خود را معطوف به آگاه سازی و تربیت زن به عنوان مادر و همسر می کردند، اما با گذشت زمان و ورود فعالان حقوق زنان به عرصه مطبوعات ندای حق خواهی و آزادیخواهی زنان از لابه لای کلمات این نشریات به گوش می رسید و با وجود موانعی همچون توقیف، فشارهای سیاسی و اجتماعی و مشکلات مالی برای اداره نشریه، مجلات زنانه یکی پس از دیگری انتشار می یافت و خواسته ها و نیازهای زنان آن دوران را منعکس می کرد.

● دانش، اولین نشریه زنانه

اولین نشریه زنانه ایران با نام «دانش» در سال ۱۲۸۹ش(۱۹۱۰ میلادی) منتشر شد. این مجله که مدیرمسوولی و صاحب امتیازی آن را خانم «طحال جدیدالاسلام همدانی» برعهده داشت، هر هفته در هشت صفحه وزیری به مسائل مربوط به زنان می پرداخت.با وجود اینکه دانش در شرایطی منتشر شد که فعالان حقوق زنان اولین گام ها را برای توسعه آموزش زنان و حضور پررنگ آنها در فعالیت های اجتماعی و سیاسی برمی داشتند و با جدیت به دنبال احیای حقوق شان بودند، این مجله عمدتاً به «مباحث اخلاقی، علم خانه داری، بچه داری و شوهرداری» اختصاص داشت.

مسائلی همچون ازدواج با اختلاف سنی زیاد، تعدد زوجات، حقوق زن در خانواده و... نیز که آن روزها بحث داغ محافل زنان بود، انعکاس کم رنگی در دانش داشت. این مجله البته کاملاً هم از اهداف فعالان زن آن دوره به دور نبود و با وجود نپرداختن به دغدغه های حقوقی و اجتماعی زنان آن دوره، تلاش خود را معطوف به رواج سوادآموزی زنان کرده و اخبار مربوط به مدارس دختران در اکثر شماره های آن درج می شد. «دانش» یک سال بیشتر عمر نکرد و در سی امین شماره آن اعلام شد، دکتر طحال به خاطر شدت گرما و ضعف مزاج به شمیران رفته اند و مجله تا دو ماه منتشر نمی شود. این تعطیلی موقت اما، دائمی شد و مجله دانش پس از یک سال انتشار متوقف شد.

● شکوفه، کاندیداهای زنان را معرفی می کند

«شکوفه» دومین نشریه زنان، دو سال پس از تعطیلی «دانش» در سال ۱۲۹۲ ه.ش منتشر شد. این نشریه که از سوی مریم عمید سمنانی (ملقب به مزین السلطنه) مدیر مدرسه دخترانه مزینه در تهران چاپ شد در نگاه اول خط مشی مشابه با دانش داشت اما در کنار این خط مشی مباحثی همچون تساوی حقوق زن و مرد و مخالفت با ازدواج زودرس نیز مورد توجه قرار می گرفت و از سال سوم به بعد مسائل سیاسی مانند استقلال ملی، مبارزه با نفوذ بیگانگان، تحریم کالاهای وارداتی، ترویج منسوجات وطنی و وظایف زنان در قبال این موضوعات نیز در نشریه درج می شد.

علاوه بر اینها نشریه شکوفه، در جریان برگزاری انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی ۱۲نفر از کاندیداهای خود را معرفی کرد و از مردان خواست که به آنها رای دهند. به دنبال چاپ این آگهی وزارت معارف مجله شکوفه را به جرم مشارکت طلبی سیاسی و اعلام موضع سیاسی توقیف کرد. این توقیف البته چندان طولانی نشد، با توضیح مزین السلطنه وزارت معارف تقاضای او برای «عفو و احسان» شکوفه را پذیرفت و دومین نشریه زنان ایران به حرکت آهسته خود ادامه داد.برخی از منابع عمر شکوفه را شش سال ذکر کرده و نوشته اند که این مجله در سال ۱۲۹۸ هـ.ش با مرگ مدیرمسوولش به تعطیلی همیشگی نشست (نشریات تخصصی زنان در تاریخ ایران، صدیقه ببران، ص ۳۹) و برخی دیگر نیز تعطیلی آن را در سال چهارم انتشار و به خاطر عوارض ناشی از جنگ بین المللی اول و احتکار کاغذ توسط محتکران ذکر کرده اند. (هدف و مبارزه زن ایرانی، محمد حسین خسرو پناه، ص ۲۳۵)

● زبان زنان؛ تجربه یی نو در روزنامه نگاری زنان

زبان زنان، سومین نشریه زنانه ایران محسوب می شود، اما تجربه یی نو در روزنامه نگاری زنان است و برخی آن را آغازی واقعی برای روزنامه نگاری زنان عنوان می کنند.زبان زنان که از سال ۱۲۹۸ هـ.ش با مدیریت صدیقه دولت آبادی منتشر شد، اولین نشریه یی بود که مجوز آن به نام یک زن صادر می شد و علاوه بر این خط مشی آن نیز با دو نشریه زنانه یی که قبل از آن منتشر شده بودند، تفاوت داشت.

این مجله اگرچه در آغاز به مسائلی همچون خانه داری، شوهرداری و بهداشت فردی و اجتماعی می پرداخت، اما به مرور مباحث سیاسی و اجتماعی روز را سرلوحه مطالب خود قرار داد و وضعیت زنان در ایران را به صراحت مورد انتقاد قرار می داد.تلقی و نگرش دولت آبادی نسبت به اندیشه و هدف های زن ایرانی که باید امکان طرح بیابد، موجب شد تا روزنامه زبان زنان به حوزه هایی مانند سیاست که ورود آن برای زنان ممنوع بود گام نهد و نه تنها رخدادها و تحولات سیاسی کشور را پیگیرانه دنبال کند، بلکه با نقد و بررسی عملکرد دولت های وقت مواضع سیاسی زنان تجددطلب و آزاداندیش را بیان کرده و راه را برای مشارکت زنان در عرصه سیاسی هموار کند.

این خط مشی «زبان زنان» برای آن به قیمت گزافی تمام شد و دستور توقیف آن پس از دو سال انتشار در اصفهان صادر شد. در پی توقیف «زبان زنان» تحریکات مخالفان عرصه را بر صدیقه دولت آبادی در اصفهان تنگ کرد و مخالفان خط مشی او با اقداماتی همچون حمله و سنگ باران کردن خانه مسکونی او و دفتر مجله که از شعبان ۱۳۳۸ هـ.ق تا محرم ۱۳۳۹ هـ.ق ادامه داشت، او را مجبور به ترک اصفهان و اقامت در تهران کردند.توقیف زبان زنان نیز تا اواخر سال ۱۳۰۰ هـ.ش ادامه داشت و پس از رفع توقیف، از سوی وزارت معارف به صدیقه دولت آبادی اعلام شد تا بر اساس امتیازنامه نشریه، به مسائل سیاسی نپردازد و با تغییر قطع «زبان زنان» آن را به صورت مجله منتشر کند.

با رعایت این موارد زبان زنان از فروردین ماه ۱۳۰۱ به صورت ماهنامه منتشر شد که البته این دوره جدید یک سال بیشتر به طول نینجامید و به خاطر محدودیت های ایجاد شده از سوی وزارت معارف و سفر دولت آبادی به فرانسه انتشار زبان زنان تا سال ۱۳۲۱ هـ.ش متوقف شد. در آذرماه آن سال صدیقه دولت آبادی نشر «زبان زنان» را از سر گرفت و آن را به صورت مجله یی ۴۸ صفحه یی منتشر کرد. سال ۱۲۹۹ سال پرباری برای نشریات زنان بود و «نامه بانوان» به صاحب امتیازی « نوابه خانم صفوی»، «جهان زنان» به مدیریت «فخر آفاق پارسا»،«عالم نسوان» و «زنان ایران» نیز در این سال منتشر شدند.

مجله جمعیت نسوان وطن خواه ایران از دیگر نشریاتی است که در دوران پس از مشروطه از سوی زنان منتشر شد. این مجله در سال ۱۳۰۲ به مدیریت « ملوک اسکندری» راه اندازی شد و مباحث علمی، ادبی و اجتماعی را مورد توجه قرار داد.

مریم حسین خواه