جایگاه و تأثیر آیین مسیحیت در آفریقا

در این مقاله, نخست, به پیدایش مسیحیت از نگاه تاریخی و رشد آن در دوران استعماری اشاره می شود و سپس شرایط کنونی پیروان آن آیین مورد بررسی قرار می گیرد

به باور ویلیام مایلز، اگرچه کمتر از نیمی از مردم آفریقا مسیحی می‌باشند، اما توانایی و قدرت آنها بسیار بیشتر از جمعیت نسبتی آنها بوده و نفوذ آنها در آفریقا بسیار است. البته داده‌های آماری در خصوص سکنه، جایگاه، اهمیت و اعتبار مسلمانان و مسیحیان در ‎آفریقا ناقص و ناکافی است. با این حال، همگان متفقند که ارتباط نزدیکی بین آیین مسیحیت و سیاست در آفریقا وجود دارد. همین امر در تاریخ استعماری آفریقا و پس از آن، موجب پیدایش تنش‌هایی شد که مسیحیان را گاهی علیه دولت‌ها و مردم در بسیاری از کشورهای آفریقایی بسیج کرده است.

دین در آفریقا، نقش مهمی در تعیین هویت و توانایی ذهنی مردم ‎آفریقا ایفا کرده است. همچنین تنوع دینی و زیاد‌ه‌طلبی‌های فرقه‌ای، موجب دامن زدن به برخی تنش‌ها بین مسیحیان و دیگر پیروان ادیان شده است. تنوع دینی و تفسیرهای متفاوت از کتاب مقدس بر روابط مردم با یکدیگر و دولت‌های متبوع آن تأثیر گذارده است. در این مقاله، نخست، به پیدایش مسیحیت از نگاه تاریخی و رشد آن در دوران استعماری اشاره می‌شود و سپس شرایط کنونی پیروان آن آیین مورد بررسی قرار می‌گیرد.

● مقدمه

داستان آشنایی مردم آفریقا با ادیان الهی، جالب و حیرت‌انگیز است و نشان از دلبستگی و شیفتگی مردم آن خطه به ادیان و باورهای دینی دارد. به باور M.B.T، آفریقایی‌ها مردمانی بسیار معتقد و دین باور بوده و برای آنها پذیرش برخی باورها و سنت‌ها و التزام به مناسک بسیار موجه و مقبول است. مورخان نیز از دیرباز در خصوص حضور ادیان و باورهای مردم آفریقا به ارواح و مظاهر طبیعت، سخن گفته و این ویژگی آفریقایی‌ها را برجسته نشان می‌دادند.

ظهور و گسترش مسیحیت معاصر در کشورهای آفریقایی که در این پژوهش مورد بررسی قرار خواهد گرفت، از تنوع و تأثیر ویژه‌ای برخوردار است که مختص آن دین بوده و دیگر ادیان، آن ویژگی را ندارند. آفریقا در دو قرن اخیر شاهد حضور نظامیان، بازرگانان و صنعتگران، مکتشفان و مبلغان مذهبی کشورهای استعماری بوده که موجودیت آنها و گسترش حضور و سلطه آنها موجب گسست خلل در زندگی و هویت مردم بومی و سنت‌های آنها شده است. البته هر یک از آن گروه‌ها دارای اهداف مشخص و از پیش تعیین شده بود و بر اساس آن، کار و تلاش کردند. اما وظیفه گروه‌های تبشیری تبلیغی، به رغم همگرایی و انسجام اولیه، به تدریج از ربع دوم قرن بیستم دچار تغییر و تحول گردید؛ به این معنی که مبلغان مذهبی احساس کردند که همکاری و هماهنگی آنها با استعمارگران موجب بدنامی آنها و رویگردانی برخی از مسیحیت شده و آنها را از هدف خود که اعتلای نام خداوند بود، دور کرده و در خدمت کشورگشایی قرار داده است؛ از این رو آنها به تدریج فاصله خود را با حکام استعماری افزایش داده و به مردم بومی نزدیک شدند. گفتنی است که از زمان استقلال کشورهای آفریقایی مؤسسات، سازمانها و نهادهای مسیحی در آن منطقه با رویکردی نوین به پیشتاز مسائل و تحولات رفته و شیوه‌ای را پیش گرفتند که موجب همبستگی آنها با مردم و آمال آنها و تلاش برای رفع مشکلات مردم شده است. در این مقاله، تلاش شده که افکار مذهبی و سیاسی مردم مسیحی آن خطه و تعامل آنها با دولت، یکدیگر و دیگران با نگاهی فراگیر و همه جانبه مورد بررسی قرار گیرد. این مقاله، بر پایه اطلاعات و آگاهی‌های به دست آمده از پژوهش‌های کتابخانه‌ای و مصاحبه با مسیحیان اصلاح‌طلب و سنتی تهیه شده است.

● تعریف دین

از آنجایی که تعریف و توضیح دین، نقش مهمی در روشن ساختن مطالب این مقاله دارد، نخست، به بررسی تعاریف مختلف پرداخته تا منظور نگارنده از مفهوم دین در آفریقا روشن و آشکار گردد. واقعیت این است که در آفریقا بیش از بیست هزار دین و فرقه وجود دارد که تنها شمار اندکی از آنها از ادیان بزرگ و مهم جهانی محسوب می‌شود و بقیه آیین‌ها بنا بر سلیقه افراد و موقعیت پدید آمده و تمام آنها نیز خود را پیرو واقعی آیین مسیحیت قلمداد می‌کنند. در همان حال، گروه دیگری از مسیحیان آفریقا تفرقه و استقلال کلیساهای متعدد را منافی تعلیمات حضرت مسیح (ع) می‌دانند.

مرحوم دهخدا، چهار معنی برای دین ذکر می‌کند که تمام آنها در آفریقا صادق است: «کیش (منتهی الارب)، مله (اقرب المورد) )تاج‌العروس)، صبغه (ترجمان القرآن). طریقت و شریعت مقابل کفر. به باور مرحوم دهخدا «علمای فقه‌اللغه اسلامی برای دین، معانی مختلفی ذکر کرده‌اند که اساس همه آنها در سه معنی خلاصه می‌شود:

الف) از اصل آرامی – عربی به معنای حساب که با استعاره از آن اخذ شده است؛

ب) عربی خالص به معنی آن عادت یا استعمال است که هر دو از یک اصل هستند؛

ج) کلمه‌ای فارسی است به معنی دیانت که این معنی در زبان عربی و دوره جاهلی مستعمل بوده و به معنی «عادت» یا استعمال است. (دایره‌المعارف اسلامی).

در فرهنگ فارسی عمید نیز «دین به معنای ملت، مذهب، کیش، آیین، ورع، طاعت، حساب، پاداش، جزا، مکافات، آمده است.

دین حضرت مسیح(ع)، مجموعه آموزش‌هایی است که از سوی حضرت عیسی(ع) ارائه شده و توسط برخی پیروانش گردآوری، تنظیم یا تکمیل شده است. این دین اگر چه همراه با تفاسیر و آموزه‌های گوناگون بوده، ولی دارای اصول مشترکی است که همگان آن را ارج می‌نهند. با این همه، فروع آن آیین نیز موجب ایجاد خصومت و تنش در بین پیروان آن آیین شده و چه بسیار نفوس و مالها را ضایع کرده است. اخیراً، پلیس نیجریه یک اسقف را به دلیل به خطر انداختن جان چند نفر از پیروانش بازداشت کرده است. وی به پیروان خود گفته بود که برای رستگار شدن، خود را در آتش بی‌افکنند و شش نفر به گفته وی عمل کردند. در فرهنگ آکسفورد، با سه تعریف عمده از دین مواجه می‌شویم:

۱)دین، ایمان به وجود یک خدا یا خدایان است و اعتقادی که جهان را می‌آفریند و به انسان هستی می‌بخشد و یک سرشت روحانی که به حیات پس از مرگ معتقد است.

۲)دین، نظام ویژه‌ای از ایمان و عبادت است که براساس اعتقاد مذهبی قرار دارد؛ مانند مسیحیت، یهودیت و مذهب هندو.

۳)نظارتی که زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در فرهنگ ادیان، باور و اعتقاد به مابعدالطبیعه، یکی از ویژگی‌های اساسی دین و از گرایش‌های ثابت و جهانی بشر است. ولی در آیین‌های سنتی آفریقایی، باور به نمادهای طبیعی و مؤثر بودن آنها، عمدتاً جای خداوند قاهر توانمند را گرفته و آنها عموماً به مسبب‌هایی غیر از قادر متعال باور داشتند. به همین دلیل، پرستش و یا تقدیس انواع مظاهر طبیعی در اغلب بخش‌های آفریقا رایج و مرسوم بوده و هست. در آنجا به طور سنتی و براساس محیط زیست، گرایش مردم به دین، در جریان تاریخ، صور و اشکال گوناگونی یافته است. با توجه به اینکه دین، حاکی از گرایش انسانها به خدایان و احساس نوعی ارتباط شخصی و جمعی نسبت به واقعیت‌های والا و قدسی با توجه به محیط زیست افراد است، از این‌رو مردم آفریقا در اعصار گوناگون، اشکال گوناگونی از جان‌گرایی (آنیمیسم) را باور داشته و محترم می‌شماردند. البته به نوشته دائره‌المعارف لاروس، پادشاه‌های قوی و امپراتوری‌های قدیمی و بزرگ، خدایان ملی و محلی داشته که آنها را متحد می‌کرد. این بعد غیرمادی دین و به ویژه پیوند و ارتباط با جهان نامشهود، از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است. گفتنی است که مردم آفریقا در پذیرش جهان آخرت و اقامه باور به غیب، اهتمام بسیار دارند.

از آنجایی که این مقاله کوتاه، مجال بررسی پیشینه دین‌شناسی دینی را ندارد، بیشتر به نمود و اثرات آیین مسیح(ع) در آفریقا پرداخته و مسائل فلسفی و فقهی را به مجالی دیگر موکول می‌کنیم. اما گفتنی است که شناخت خاستگاه دین و چگونگی آن و اینکه چه عوامل فرهنگی و روانشناسی موجب پذیرش یک آیین و بی‌اعتنایی به آیین دیگر می‌گردد. از مسائل مهمی است که بررسی آنها ابهام‌های بسیاری را از موضوع پذیرش ادیان و رشد آنها در آفریقا رفع می‌سازد.

گفتنی است که در مغرب زمین، علم آفریقاشناسی و شناخت ادیان، سابقه‌ای نزدیک به ۱۵۰ سال دارد و در برنامه‌های دانشگاه‌ها و مراکز علمی به آن مقوله، توجه و اهتمام بسیاری مبذول می‌گردد. به همین دلیل، تفسیر و تأویل‌های متنوع و فراوانی پیرامون مسیحیت و سنت‌های آفریقایی صورت گرفته و شناخت ارباب کلیسا از فرهنگ و تمدن آفریقایی بسیار بیشتر از علمای دیگر ادیان است. در آنجا امور به گونه‌ای تنظیم می‌شود که مسؤولان نهادهای مذهبی با آگاهی از آخرین اطلاعات، به منطقه اعزام شده و ضمن پایبندی به هدف نهاد یا مؤسسه خود، پیوسته آگاهی خود را به آزمون گذارده و بر دانش خود بی افزایند.

● ورود مسیحیت به آفریقا

مسیحیت نیز همانند آیین اسلام و یهود، کیشی غیرآفریقایی محسوب شده و بومی منطقه نبوده است. اگر چه پس از مدتی، آن ادیان نیز جنبه بومی به خود گرفته و با فرهنگ و باورهای آفریقایی عجین شدند، اما مسیحیت در آفریقا دوره‌های تحول و تطور بسیاری را سپری کرده و نفوذ آن در چند مرحله صورت گرفته است. همان‌گونه که اسلام از راه تجارت و مراودات و فرهنگ در آفریقا رشد و گسترش یافت، مسیحیت نیز به دلیل مهاجرت گروه‌هایی از دیگر کشورها به شمال قاره راه یافته و مورد پذیرش قرار گرفت. مرحله نخست ورود مسیحیت به آفریقا، در قرن دوم میلادی آغاز شد و گسترش نسبی آن تا قرن هفتم که مقارن با ظهور اسلام بوده، ادامه داشت. مرحله دوم، از قرن پانزدهم و با حضور پرتقالی‌ها آغاز شد که می‌توان آن را دوران مسیحیت وابسته به پرتقال نامید. آن مسیحیت با حضور استعمار پدیدار شده و رشد کرد. مرحله سوم، از نیمه قرن نوزدهم آغاز شده و همچنان ادامه دارد. مسیحیت در آغاز قرن بیستم، تنها ۵ میلیون پیرو در آفریقا داشت که ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر یعنی معادل ۳/۱ درصد جمعیت ۲۰۰ میلیونی آن، کاتولیک بودند. اما در پایان قرن بیستم، جمعیت کاتولیک‌ها به ۱۳۷ میلیون نفر رسیده بود که ۱۶ درصد کل جمعیت ۹۰۰ میلیونی قاره را تشکیل می‌دهد. رشد مسیحیت در قرن اخیر، نشان از برنامه‌ریزی مصممانه و صحیح ارباب کلیسا دارد. انگلیکن‌ها با جمعیتی حدود ۴۰ میلیون و لوتران‌ها حدود ۱۰ میلیون و ارتدکس نیز با همان شمار، گروه‌های پرجمعیتی را تشکیل می‌دهند. پیروان کلیسای بومی را جف هانیز در سال ۱۹۹۶، ۳۲ میلیون نفر ذکر کرده است.

● علل رشد و توسعه مسیحیت در آفریقا

قاره آفریقا گهواره یکی از باستانی‌ترین تمدن‌های جهان است که در دره نیل پدیدار شد. گفتنی است که تمدنی مصری با چهار هزار سال سابقه، در ردیف درخشان‌ترین تمدن‌ها محسوب می‌گردد. در سال ۱۴۶ قبل از میلاد، دولت کارتاژ که در شمال آفریقا، حکومت بسیار نیرومندی تشکیل داده بود، از رومی‌ها شکست خورد و به این ترتیب، شمال ‎آفریقا برای مدت زیادی تحت استعمار رومیان درآمد. آنها پس از گسترش دین حضرت مسیح(ع)، آن را در آفریقا گسترش داده و به مدت چهار قرن تبلیغ کردند. از آنجایی که شمال آفریقا خراجگذار امپراتوری رم به شمار می‌رفته و آن امپراتوری، مدعی گسترش مسحیت بوده، از این ‌رو مسیحیت در مصر، اتیوپی و مغرب که در آن زمان شامل کشورهای شمال ‏آفریقا، لیبی، تونس، الجزایر و مراکش می‌گردید، مورد پذیرش قرار گرفت. به نوشته دایره دایرهٔ‌المعارف آفریکانا، مسیحیت در ابتدا توسط مبلغان و تجار رشد کرد. همچنین بخش داخلی قاره یعنی نقاط زیر خط صحرا از آنجایی که با مسیحیت تماس کمتری داشتند، بزرگانی چون اوریگون(۲)، آتاناسیوس(۳)، ترتولیان(۴)، و اگوستین(۵) پرورش یافتند که سپس به مبلغان بزرگ دینی تبدیل شدند.

توسعه مسیحیت در آفریقا اگر چه کند و آهسته صورت می‌گرفت، اما پیوسته بوده و در شمال قاره و اتیوپی تأثیر خوبی بر جای گذارد. اما پس از ظهور اسلام، کشورهای شمال قاره بیشترین تأثیر را از فرهنگ و تمدن اسلامی پذیرفته و عموم مردم به آن آیین گرویدند. با این وجود، مسیحیت در آن بخش از آفریقا به رغم نفوذ اندک، از تأثیر خوبی برخوردار بوده و بخشی از مردم به آن آیین وفادار ماندند.

● دوره‌های ورود مسیحیت به آفریقا

آفریقاشناسان معتقدند که مسیحیت در سه مرحله در آفریقا فعالیت و تلاش داشته است: نخستین دوره، همان هنگام پیدایش مسیحیت در قرن دوم میلادی بود. دوره دوم، از قرن پانزدهم به بعد و با حضور پرتغالی‌ها و سپس هلندی‌ها و دیگر ملل اروپایی آغاز گردید. از قرن پانزدهم به بعد، اروپایی‌ها خود را برای کشف، گسترش تجارت و استعمار آمریکا، آسیا وآفریقا آماده نمودند. اروپایی‌ها همیشه فرض می‌کردند که بخشی از مسئوولیت آنها تغییر مذهب مردم بومی به مسیحیت می‌باشد. پرتغالی‌ها ابتکار این کار را به دست گرفته و استحکاماتی در مغرب، مرکز و جنوب آ‎فریقا برای خویش تأسیس نمودند. آنها تقریباً طی یکصد سال حاکمیت گسترده و چهارصد سال حاکمیت محدود خود در جنوب، شرق و غرب آفریقا، علاوه بر تغییر برخی باورها و معرفی شیوه نوین تجاری بازرگانی، در گسترش آیین مسیحیت نیز کوشیده و در این راه سختی‌های بسیاری را متحمل شدند. البته اروپایی‌ها و بیشتر هلندی‌ها از قرن شانزدهم تا نیمه‌های قرن نوزدهم، در بخش‌های محدوی از آفریقا فعال بودند. آنها علاوه بر تلاش برای مسیحی کردن مردم، به امر تجارت و به ویژه تجارت برده نیز اشتغال داشتند و کسب ثروت و قدرت را سرلوحه کار خویش قرار داده بودند؛ از این رو عملاً تلاش‌های دینی آنها سودمند نبوده و با استقبال مردم روبه‌رو نمی‌گردید. برای مثال، قلعه مربوط به حضرت مسیح(ع) در مومباسا، مح تجمع و حضور مسیحیان بوده و به مدت یک قرن پابرجا بود؛ ولی سرانجام پس از حمله حکمرانان مسلمان منطقه به آن قلعه، تنها ۶۰۰ پیرو آیین مسیحیت در آن قلعه حضور داشته و مردم از گرایش به آن آیین امتناع می‌کردند. در این خصوص، نژادپرستی اروپایی و تجارت برده، نقش عمده‌ای در عدم استقبال مردم به آن آیین داشت. گفتنی است که این گروه از سوی واتیکان حمایت و پشتیبانی می‌شدند. به همین دلیل، آنها تلاش‌های خود را یک امر مذهبی و مقدس قلمداد کرده و از انجام رفتار غیراخلاقی و مغایر با کرامت انسانی نسبت به پیروان دیگر ادیان، ابایی نداشتند.

البته باید اذعان کرد که مسیحیت به عنوان یک تمدن و آیین، اولین عامل تأثیرگذار خارجی در تاریخ آفریقا محسوب شده و نخستین سنگ بنای جهانی شدن را در قاره ایجاد کرد. اکنون نیز علما و اندیشمندان مسیحی، برای خود وظیفه و رسالتی بیش از آموزش دین قائل بوده و خواهان رهبری و اداره جامعه هستند. دوره دوم حضور مسیحیان در اروپا، برای مردم آفریقا خوشایند نبود؛ زیرا موجب رواج بازار برده و افزایش ناآرامی‌های داخلی به دلیل اتخاذ رویکرد سلطه‌جویانه و تجارت برده گردید و به این دلیل نیز آیین مسیحیت در این دوره چندان رواج نیافت. البته دلیل اصلی آن، ناتوانی دولت استعماری پرتقال در دستیابی به اهداف و حفظ سلطه خود بر کشورهای شرق و جنوب قاره بوده است.

اما دوره سوم حضور مسیحیت در آفریقا که از نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز گردید، در توسعه و رواج آیین مسیحیت بسیار موثر بود؛ به گونه‌ای که گرایش مردم آفریقا به مسیحیت موجب شگفتی ارباب کلیسا شده و آنها اندیشه آفریقای مسیحی تا سال ۲۰۰۰ را در سر پروراندند؛ از این‌رو به دلیل تلاش بی‌وقفه مبشران در پایان سال ۲۰۰۰، از هر پنج مسیحی، یک نفر آفریقایی بوده است؛ در حالی که در ابتدای قرن، تنها ۵ میلیون نفر از جمعیت ۲۰۰ میلیونی قاره، مسیحی بودند. در مورد گسترش مسیحیت در قرن بیستم، علاوه بر تلاش‌های دولت‌های استعماری باید به نقش هیأت‌های تبشیری نیز اشاره نمود. در واقع، کلیساهای تبشیری، عامل مهم توسعه و سلطه فرهنگی استعمار به شمار می‌رفتند؛ زیرا آنها دارای امکانات سرکوب کننده و آگاهی بخش بودند؛ بدین معنی که همزمان سلطه استعمار و مدرنیسم را ترویج می‌کردند. کلیساهای تبشیری به آموزش که آفریقایی‌ها آن را عامل مهم پیشرفت استعمارگران می‌دانستند، اهمیت فراوانی می‌دادند. رجینالد بابی در کتاب خود «کلیساهای پویا»، به تلاش خودجوش و ارزشمند اربابان کلیسا اشاره کرده است. در آفریقا نیز تأثیر پویایی کلیسا بر گسترش آن آیین و جلب نظر مردم، امر بسیار مهمی است که می‌تواند مورد استفاده دیگر مبلغان قرار گیرد.

گفتنی است که در تاریخ آفریقا، حوادثی که بین سالهای ۱۸۸۰ تا ۱۹۳۵ به وقوع پیوست، بی‌سابقه بوده است و تأثیرات آن، چنان ژرف و پایدار بود که کل ‏آفریقا را تحت‌تأثیر قرار داد. در نیمه‌های قرن نوزدهم، بسیاری از مبشران و مکتشفان به اقصی نقاط آفریقا سفر نموده و نقشه‌های مناسب و دقیقی از منطقه فراهم آوردند. هیأت‌های تبشیری همچنین با تأسیس کلیسا و توسعه خدمات جانبی آن، در صدد مبارزه با برده‌داری و برده‌داران برآمده و کلیساها را به مرکز حمایت از برده‌های فراری تبدیل کردند. هیأت‌های تبشیری با ترویج مذهبی و تلاش برای تربیت افراد نخبه در راستای عمومی ساختن آیین خویش برآمدند. به طور کلی، در پایان قرن نوزدهم به استثنای اتیوپی و لیبریا، تمام مناطق آفریقا تحت سلطه استعمار قرار گرفته و آفریقایی‌ها به طور مستقیم و آشکار فشار و ظلم استعمارگران را احساس می‌کردند. این امر گاهی به صورت مالیات‌های مستقیم و یا مصادره زمینها و اعزام افراد برای بیگاری و گاهی نیز غیرمستقیم به صورت سرکوب و تحقیر آداب و سنن و ترویج مبانی فرهنگی و دینی کشور مسلط، صورت می‌گرفت.

سومین دوره گسترش مسیحیت، به دلیل تحول در رویکرد کلیسا از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و خود به سه دوره تقسیم می‌شود. در این دوره، مبشران مسیحی به صورت گروهی، با امکانات مادی فراوان، حمایت دولت‌ها و برخورداری از عشق و ایثار نسبت به آیین خود، وارد آفریقا شده و به تبلیغ مواضع دینی و اصول آیین خویش پرداختند. در همین دوره بود که مذاهب کاتولیک، لوتران، پروتستات، انگلیکن، فرانسیسکن و دیگر فرقه‌ها که هر یک به کشوری وابستگی داشتند، در آفریقا رواج پیدا کرده و با استقبال روبه‌رو شدند. گفتنی است، تاکنون مسیحیت آفریقایی صاحب نفوذ و اعتباری فراتر از مسیحیت کشور مادر بوده و خود را صاحب رسالت تبلیغ و پاک کردن دین از زنگارهای زمان و افراد غیر علاقمند می‌داند.

بخش دوم، حدوداً سال ۱۹۱۰ تا ۱۹۶۰ را در بر می‌گیرد که دوران تثبیت، سازماندهی و بومی‌سازی مسیحیت تبشیری بود. در این دوران، علاوه بر کلیساهای مدرن و جهانی، فرقه‌های مستقل مسیحی نیز رشد و گسترش یافته و بسیاری از مردم آفریقا یه آن کلیساها گرویدند.

دوره سوم از ۱۹۶۰ تاکنون است که می‌توان آن را دوران رشد سریع، گسترش و استقلال اندیشه مسیحی قلمداد و آن را دوران کلیسای مدرن نامید.

نویسنده: محمد رضا - شکیبا

پاورقی‌ها:

۱-کارشناس مسائل آفریقا

۱-Origon

۲- Athanasives

۳-Tertullian

۴- Augustin

منابع

۱. Ayittey. Georg (۱۹۹).Africa in Chaos Macmillan USA.

۲. Soyinca, Wole (۱۹۹۶). The Open sore of a continent. New York: Oxford Unni Press.

۳. Achebe, Chinua (۱۹۷۶) All Things Fall Aparts.

۴. Fage, J.D. (۱۹۹۶). A History of Agrica. Routlrdge. USA

۵. Mazrui, Ali (ed) (۱۹۹۳) General History of Africa, Africa since ۱۹۳۵, Heinmann, Unesco.

۶. Levitzion, Nehemia (eds) (۲۰۰۰), The History of Islam in Africa. Ohio uni press, USA.

۷. Bakari, Mohamad(ed) Islam in Kenya Nairobi ۱۹۹۴.

۸. Bour, John. The Catholic Church in Kenya. Nairobi St Poul Pub ۱۹۹۰.

۹. Christian Encyclopedia London Oxford ۱۹۸۲.

۱۰. Hilder, Brandt Jonathan History of the Church in Africa Ghana. A.C.P. ۱۹۸۱.

۱۱. Women Work Harder Than Men in Parliament The Nation (Nairobi) April ۲۷, ۲۰۰۵ Nation Reporters Nairobi

۱۲. Lapidus, Ira A history of Islamic Society Cambridge C.U.P ۱۹۸۸.

۱۳. Mobiti. Jhon, African Religion and Philosophy Nairobi Heinemann ۱۹۸۴.

۱۴. Beste, Mahube , A Thief Cannot Be a Nice Guy The Pick Pocket. New York, Book Surge Publishing. ۲۰۰۶

۱۵. Frantz Fanon: Black Skin, White Mask, macmilan. Nairobi, ۱۹۹۷.

۱۶. Saac, D. Osabutey, African Philosophy and Religion

۱۷. Paul Gifford. African Christianty: Its public Role (Paperback- Jun ۱۹۹۸)

۱۸. Jeffrey Sachs, ۲۰۰۵. The End of Poverty: How we can make it happen in our lifetime. London. Penguin Books.

۱۹. World Bank. World Development Indicators ۲۰۰۵. www. Worldbank. Org/data/wdi۲۰۰۵, Accessed on the ۵th of January. ۲۰۰۶.

۲۰. Achebe, C; The Trouble with Nigeria, Enugu, fourth Dimension Publishers, ۱۹۸۳.

۲۱. G. Lgwebuike Onah: A Concept of Man for a Developing Continent: in Africa: Philosophy and public Affairs(ed) Oguejiofor, Enugu, Delta Publications, ۱۹۹۸.

۲۲. See UNDP; Human Development Report ۱۹۹۵, Oxford, Oxford University Press.

۲۳. Mbiti, J, (۱۹۶۹) African Reigions and philosophy (London and Nairibi: Heinemann).

۲۴. Mazuri, A.A. (۱۹۷۷) Africans international Relation: The Diplomacy and Change (Boulder, co: West view Press).

۲۵. Mazuri, A.A. and Bakari, M (۱۹۸۶b), the triple heritage in East African literatyre, in A.S.Gerard(ed), vol.۲,

۲۶. Mazuri, A.A. and Bakari, M. (۱۹۸۶b) the triple heritage in East African literature, in A.S. Gerar(ed), vol.۲

۲۷. Kenyata, Jomo Facing Movnt Kenya Nairobi K.L.B ۱۹۶۷.

---