روی عنصر مهم و فراموش شده

عنصر روی یکی ازعناصر ضروری در تغذیه گیاه است که معمولاً از طریق ریشه, برگ و تنه درختان جذب گیاه می شود یکی ازوظایف روی در گیاه تبدیل اسیدهای آمینه به پروتئین است که با کمک آنزیمهایی چون آنزیم RNA فسفراز ازاین فعل و انفعالات مهم قابل انجام است

● مقدمه:

عنصر روی یکی ازعناصر ضروری در تغذیه گیاه است که معمولاً از طریق ریشه، برگ و تنه درختان جذب گیاه می شود. یکی ازوظایف روی در گیاه تبدیل اسیدهای آمینه به پروتئین است که با کمک آنزیمهایی چون آنزیم RNA فسفراز ازاین فعل و انفعالات مهم قابل انجام است. کمبود روی درخاکهای آهکی ایران به دلایل متعدد منجمله آهکی بودن خاکهای زراعی، مصرف بیش از نیاز کودهای فسفاته، وجود آنیون بی کربنات در آبهای آبیاری، کمی مواد آلی و مهمتر از همه عدم رواج مصرف کودهای محتوی روی است.

در ایران، درمزارع و باغ ها کمبود عناصر ریزمغذی، حاکمیت شرایط آهکی، حلالیت کم این عناصر در PH آهکی، کاهش درصد مواد آلی خاکها، وجود یون های بی کربنات در آبهای آبیاری و مصرف بالای فسفر به ویژه در سطح روی، منگنز و بر اثر منفی دارد. به دلیل حاکمیت این کمبودها، عملکرد متوسط محصولات کشاورزی عموماً کم بوده و لطمات اقتصادی زیادی ازین کمبودها متوجه کشور شده است. کمبود عناصر غذایی کم مصرف در بعضی از درختان میوه و گیاهان زراعی با عنایت به مقدار نیاز گیاه، شرایط رطوبتی، درجه حرارت محیط و میزان آب آبیاری، متفاوت بوده ولی سرآمد این عناصر، روی بوده علاوه بر آن در غلات و درختان میوه منگنز،درچغندرقند و در باغات میوه بر، در انگور منیزیم و منگنز، در دانه های روغنی آهن، در سیب زمینی و پیاز منگنز و مس و در گیاهان و گلهای زینتی بر و آهن نقش حیاتی دارند. بدیهی است با افزایش تولید در واحد سطح بروزعلائم کمبود عناصر دیگر نیز مطرح خواهد گردید.

گندم از گیاهان حساس نسبت به کمبود روی بوده و کشت گندم در چنین خاکهایی نه تنها باعث کاهش تولید وافت کیفیت گندم می شود، بلکه سبب کاهش غلظت روی در دانه گندم و کاه می گردد. بدیهی است در مناطقی که نان غذای عمده مردم را تشکیل می دهد، انسانها نیز با کمبود روی مواجه گردیده و این کمبود سبب بروز ناراحتی های متعددی نیز در آنها می شود.

افزایش غلظت عناصر ریزمغذی و مخصوصاً روی، عامل مطلوبی در بهبود سلامتی جامعه می باشد.علاوه بر آن اگر دانه های گندم از موادی نظیر فیتاتها و فیبرغنی باشند، جذب روی توسط انسان دچار مشکل خواهد شد. چون دانه های گندم محتوی فیبر و فیتات می باشند لذا روی و آهن موجود درآنها قابل جذب نخواهد بود. چه فیتات و فیبرها مانع جذب روی در سیستم گارش انسان می گردند. به هرحال موقعی که آرد دانه گندم همراه با مخمر به نان تبدیل شود،حداقل یک روز قبل آرد خمیرشده تا خمیر ور بیاید که متاسفانه چنین مساله ای امروز، در نانوایی های کشور بهیچ عنوان رعایت نمی گردد که باعث تاسف است .

● نقش روی در سلامت انسان:

کمبود روی درانسان نقش های فراوانی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

۱) کندی رشد (Growth Retardation):

۲) رابطه کمبود روی و بیماری M.S :

خانم مسنی به افسردگی و درد شدید دچارشده بود بطوریکه کارش به دکتر اعصاب کشیده وپس از CatScan بیماری وی M.S تشخیص داده شد او هر روز صبح همراه صبحانه قرص روی مصرف نمود و مشکل ایشان برطرف گردید. هنگامی که سه روزمتوالی این قرص روی را مصرف ننمود، افسردگی همراه با درد مجدد شروع شد البته بیماری ایشان که به دلیل کمبود شدید روی دربدنش پیدا شده بود اشتباهی M.S تشخیص داده شده بود.

۳) رابطه حاملگی و شیردهی با کمبود روی:

چون روی برای رشد وتوسعه بدن حیاتی و اساسی است بنابراین خانمهای باردار بایستی نیاز روی بدن خود را که روزانه ۱۹ میلی گرم می باشد تامین نمایند. آزمایشهای متعددی نشان داده که کمبود روی در دوران حاملگی اثرات سوء فراوانی در رشد نوزادان دارد. افزایش خطر نوزادان کم وزن در نتیجه جذب کم روی به دو برابر افزایش داشته، مصرف کم روی در اوایل حاملگی، زایمان زودرس را به سه برابرافزایش داده. با مصرف وی زایمان زودرس رفع شده و مشکلات زایمان کاهش و کودکان به بلوغ دیرهنگام مبتلا نمی گردند. روی (Zn) برای مادرانی که به بچه خود شیر می دهند بسیار مهم و حیاتی است. بررسی تحقیقاتی که در مجله پزشکی در انگلستان به چاپ رسیده گزارش داده که، شش ماه شیردهی حتی درمادرانی که تغذیه خوبی داشتند ممکن است به بچه ها روی کافی نرسیده باشد. بچه هایی که از شیر مادر تغذیه می شوند وقتی از مکمل روی استفاده می کردند از رشد طولی و وزنی بیشتری در مقایسه با بقیه که استفاده نمی کردند برخوردار بودند.

۴) رابطه سرماخوردگی با مصرف روی:

چون روی سیستم ایمنی بدن راتقویت می کند، بنابراین با مصرف قرص روی انسان کمتردچار سرماخوردگی می شود و در صورت سرماخوردگی حداکثرظرف ۳روز التیام می بخشد. اخیراً با استفاده از اکسید روی مشابه اسپری های ریه (آسم) اسپری با اکسید روی ساخته اند که سرماخودگی را یک روزه التیام می بخشد

۵) رابطه کمبود روی و بیماری قند:

تمام انسانها در رژیم غذایی روزانه خود به روی نیاز دارند. ولی افرادی که بیماری قند از نوع II دارند بیشتر از بقیه به روی محتاج هستند. روی به التیام زخم کمک می کند و پوست را نرم نگهداری می نماید. سلولها را از صدمات اکسیژن آزاد نگهداری نموده چه بسا اکسیژن آزاد می تواند سیستم ایمنی بدن رابرهمزده وDNA را آسیب رسانده، انسان را زود پیرنموده و کلسترول را اکسیده نموده، سبب گرفتگی رگهای خونی گردد. طبق گزارشات موسسه قند اوهایو، زنانی که مبتلا به قند خون از نوع II بودند در بدن آنها آنزیمهایی نظیر سوپراکسیدازدسیموتاز، پلی مراز و ... کم بود. با مصرف مکملها، غلظت روی در خون این اشخاص بالاتر از حد طبیعی افزایش یافته و آنزیمها مجدد درحد طبیعی فعال شده و بدین ترتیب وضعیت عمومی فرد مبتلا به قند را بهبود می بخشد. درشرایط کمبود، موادی در بدن روی را بصورت کلات بلا استفاده نگهداشته و بدین ترتیب انسان را مبتلا به کمبود روی می نماید. تحقیقات بیشتری لازم است تا رابطه بین مقادیر روی در بدن بیماران قلب و اثر متقابل روی با سایر عناصر معدنی در بدن تعیین گردد. البته محققین در مورد خود درمانی با روی هشدار می دهند چه روی می تواند در سطوح بالاتر سمی باشد و یا سبب خشکی پوست بدن گردد. تخم کدو، گوشت گاو و موادغذایی دریایی و حبوبات منبع بهتری برای روی می باشند.

● ویژگی های روی:

روی بطورگسترده اما نابرابر درگیاهان و حیوانات و انسان وجود دارد. بیشترین غلظت آن در استخوانها، کبد، پوست، دندان و غده پروستات می باشد.

۱) اعمال:

روی وظایف زیادی دارد که هنوز بعضی از آنها شناخته نشده است. در تعداد زیادی (حدود۷۰) آنزیم مثل الکل دهیدروژناز (برای متابولیسم الکل در کبد لازم است). کربنیک انیدراز(انتقال کربن دی اکسید از بافتها به ریه ها). کربوکسی پپتیداز(هضم پروتئین). شرکت دارد. روی برای سنتز DNA وRNA و بنابراین پروتئین ها ضروری است.

بدین ترتیب در رشد و تکامل طبیعی التیام زخم و بلوغ جنسی دخالت دارد. برای رها شدن ویتامین A از کبد، حس چشایی، ساختمان دیواره سلول ، التیام درد چشم و ... وپاسخهای طبیعی ایمنی لازم است.

۲) فرایندهای متابولیکی:

روی از طریق انتقال فعال، غیرفعال و تسهیل شده با حامل، جذب می شود. چندین عامل در جذب آن دخالت دارند، مانند سایرمواد معدنی براساس نیازبدن جذب می شد. برای جذب آن وجود یک ترکیب متصل شونده با روی که در ترشحات پانکراس وجود دارد الزامی است. جذب روی درحالاتی که کم مصرف شود بهتر صورت می گیرد تا زمانی که به مقدار زیاد خورده شود. در خون به آلبومین متصل و حمل می گردد اگرچه درتمام بدن وجود دارد ولی محل خاصی برای ذخیره آن مشخص نشده است. دفع آن از طریق مدفوع (روی جذب نشده و روی موجود در ترشحات دستگاه گوارش) و سلولهای پوستی، تعرق، مو و مقدار کمی نیز با ادرار صورت می گیرد.

۳) منابع و رژیم غذایی پایه:

روی در تمام مواد غذایی حیوانی و گیاهی که منبع خوب پروتئین باشند وجود دارد منابع عالی عبارتند از:

صدف، گوشت قرمز، گوشت مرغ، تخم کدو، حبوبات، کره بادام زمینی، مواد لبنی و غلات سبوسدار، سبزیهای سبز تیره و زرد تیره نیز مقادیر خوبی روی به بدن می رسانند. میوه ها وسایر سبزیها مقدار اندکی از این عنصر دارند .

۴) تعادل بدن:

تعادل روی در بدن سالم به دقت کنترل می شود. عموماً برای تعیین وضعیت روی آزمایش خون بکارمی رود. تجزیه مو شاخص خوبی برای روی در بدن نمی باشد. کمبود روی درانسان اولین بار در دهه ۱۹۶۰ گزارش داده شد. ابتدا در ایران و مصر دیده شد پسران جوانی که نیمی از کالری رژیم غایی آنها از نانهای سبوس دارتخمیر نشده به دست می آمد رشد نمی کردند و بلوغ جنسی نداشتند. اگرچه نان منبع خوب روی است اما تقریباً تمام روی به اسید فیتیک باند شده است. در ایالات متحده کمبود روی در کسانی مشاهده می شود که با محلولهای فاقد روی تغذیه وریدی می شدند. در مبتلایان به سوء تغذیه به خصوص در کودکان در حال رشد نیز کمبود روی دیده می شود. کمبود روی عواقب متفاوت زیادی دارد. مثل نقص ایمنی، کند شدن التیام زخم، ازدست دادن مو و زخمهای پوستی، بیماران مبتلا از تغییر حواس چشایی خود شکایت دارند.

● میزان دریافت:

هر سلول برای رشد خود به روی نیازمند است. روی برای فعال شدن حس های چشایی و بویایی مهم بوده و سیستم ایمنی بدن را تنظیم می نماید. پوست را محافظت،زخم ها را التیام و فعالیت مغز را افزایش می دهد. روی برای زندگی حیاتی است.

نیاز افراد بالغ ۲۵- ۱۵ میلی گرم در روز.

نیاز کودکان (۲۰-۱سال) ۱۰ میلی گرم در روز.

نیاز کودکان زیر یک سال ۵ میلی گرم در روز.

● دریافت بیش از نیاز:

مصرف مقادیر زیاد (۲گرم) منجر به تحریک معده و استفراغ می شود. آثار مصرف طولانی مدت مکمل(حاوی مقادیر کم روی) شامل کمبود مس، کم خونی، نقص ایمنی بدن می باشد. بنابراین دریافت طولانی مدت مکمل روی به مقداربیش از ۱۵ میلی گرم در روز به وسیله بزرگسالان توصیه نمی شود مگر اینکه تحت نظر پزشک باشد. مسمومیت با روی پس از مصرف غذاها و نوشیدنیهای اسیدی که در ظروف گالوانیزه نگهداری شده اند ممکن است اتفاق بیافتد.

● یادآوری:

▪ در سالمندان مصرف روی باید اجباری گردد، چرا که سالمند مواد غذایی محتوی روی را به دلیل ضعف دندان کمتر مصرف می کند

▪ افرادی که غذای آنها مقدار کافی آهن، کلسیم و روی ندارد سرب بیشتری جذب می نمایند، سرب در تشکیل هموگلوبین تداخل می کند.

▪ روی در فعالیت های انرژی زائی دخالت دارد و بنابراین مصرف آن برای ورزشکاران توصیه می شود.

▪ روی دومین عنصر( بعد از آهن در بدن) و سومین عنصر( بعداز آمونیوم و مس) در مصارف عموم است، در آمریکا سالانه بیش از یک میلیون تن مصرف دارد و هرانسان در طول عمر خود ۴۳۰کیلوگرم روی مصرف می نماید.

▪ روی برای جوانی، شادابی، ارتقا سیستم ایمنی بدن، رشد سلولها، در کنترل اشتها و التیام زخم بسیار مهم است. روی با نام تجارتی Lozenges به صورت اسپری برای بهبودی سریع سرماخوردگی بکار می رود.

▪ روی سرطان زا نیست.

▪ روی محافظ طبیعی و دفع کننده حشرات، جلوگیری از آفتاب سوختگی و محافظت از لبها و پوست را بخوبی انجام می دهد.

▪ از مصرف قرص روی همراه با موادغذایی (سبوسداراسید فیتیک)، شیر، ماست، بستنی، چای و سیگار در تمام مدت پرهیز کنید.تحت این شرایط و با مصرف همزمان روی در سیستم گوارشی جذب نمی شود.

سجاد بدیعی

منابع:

۱- ملکوتی، محمدجعفر و محمدطهرانی (۱۳۷۸) – عناصر خرد با تاثیر کلان

۲- ملکوتی،محمدجعفر(۱۳۷۸)- نقش روی در افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی و بهبود سلامتی جامعه

۳- Bucco, G. ۱۹۹۹. zinc helps prevents heart disease and diabetes. Health shop.com. Internet.

۴- Danica, B. ۱۹۹۹. MS and zinc deficiency, Yahoo-health, Internet.

۵- WHO. ۲۰۰۰. Trace element intakes in human nutritional and health. World health Organization, Geneva.