صادرات شیرین عسل, واردات تلخ

عسل یک محصول غذایی مفید و یک اکسیر پرارزش است که از قرن ها پیش به عنوان یکی از مقوی ترین غذاها شناخته شده و همچنین, به واسطه ویژگی های شفابخش خود, به عنوان دارو در درمان بیشتر بیماری ها در بین ملل مختلف کاربرد داشته است

عسل یک محصول غذایی مفید و یک اکسیر پرارزش است که از قرن ها پیش به عنوان یکی از مقوی ترین غذاها شناخته شده و همچنین، به واسطه ویژگی های شفابخش خود، به عنوان دارو در درمان بیشتر بیماری ها در بین ملل مختلف کاربرد داشته است.

زنبورداری در ایران سابقه ای بس دیرینه دارد و یکی از حرفه های اصیل و قدیمی ایرانی هاست. عسل در کشور ما از کیفیت بالایی برخوردار است و رونق اقتصادی بالا در بخش تولید، به صرفه بودن و سود مناسب، از مهم ترین عواملی هستند که می توانند انگیزه ی تولیدکنندگان و تاجران عسل را هر چه بیشتر نمایند. علاوه بر این، امکان افزایش صادرات این کالا می تواند به تقویت انگیزه فعالان این حوزه کمک شایانی نماید. اما متاسفانه صنعت زنبورداری کشور با وجود توانمندی در مطرح شدن به عنوان یک بخش ارزآور و درآمدزا، هنوز ردیف اعتباری مستقلی ندارد و از زنبورداران کشور به طور مناسب حمایت نمی شود و تسهیلات اعطایی دولتی و بانک ها هیچ گونه کارآیی در پیشرفت این صنعت و همین طور صنف تولیدکننده نداشته است.

● وضعیت تولید و جغرافیای تولید

کشور ایران با در اختیار داشتن حدود ۲ میلیون فروند کندوی مدرن (لانگستروت) و بیش از ۳۰۰ هزار کندوی بومی یا سنتی، سالانه بیش از ۴۸ هزار تن عسل طبیعی تولید می کند که این رقم معادل ۴ درصد تولید جهانی این محصول است و در صورت انجام عملکرد اصولی و پرورش صحیح، پتانسیل تولید سالانه، بیش از ۵۰ هزار تن عسل صد در صد خالص صادراتی وجود دارد که از محل صادرات این عسل و متفرعات آن، چون گرده گل، ژله رویال و سم زنبور عسل سالانه بیش از ۲ میلیارد دلار ارز حاصل کشور می شود. گفتنی است این مقدار تولید، بسیار بیشتر از مصرف سرانه کشور است و چنانچه برنامه ای اصولی برای آن اندیشیده شود، امکان صادرات آن به کشورهای اروپایی نیز وجود خواهد داشت. مهم ترین استان های تولیدکننده عسل در ایران، استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اصفهان، مازندران، اردبیل، خراسان رضوی، گیلان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و لرستان هستند.

● صادرات ایران

طی ۵ سال گذشته، کشورهای عراق، افغانستان، مالزی، عربستان سعودی، کویت و ترکیه، عمده بازارهای هدف عسل صادراتی ایران بوده اند، به طوری که این ۶ کشور به تنهایی، حدود ۹۵ درصد از عسل صادراتی ایران را وارد می نمایند. البته ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که افزایش صادرات عسل، طی سال های اخیر، بر شرایط بازار داخلی تاثیر مستقیم داشته است، تا جایی که از سال گذشته تاکنون، برخی اقلام عسل شاهد افزایش ۵۰ تا ۶۰ درصدی قیمت ها بوده اند و این امر به مرور قادر خواهد بود که بازار داخلی را با خطر مواجه کرده و ما را در آینده با کمبود این محصول در داخل و افزایش چند برابری قیمت ها مواجه سازد. سازمان توسعه تجارت ایران، به عنوان متولی امر صادرات به دنبال هدفمندسازی صادرات عسل و ایجاد ارزش افزوده بیشتر، در سال ۱۳۸۸ خورشیدی درصد ضریب حمایتی عسل را براساس، بسته بندی با اوزان مختلف تعیین نموده که بر این اساس عسل در بسته بندی ۲ کیلوگرم و کمتر، برابر ۳ درصد؛ عسل در بسته بندی بیش از ۲ تا ۱۰ کیلوگرم، برابر یک درصد و عسل در بسته بندی بیش از ۱۰ کیلوگرم بدون در نظر گرفتن مشوق یا جایزه صادراتی لحاظ شده است که این مقدار تا سال ۱۳۸۷، رقمی ثابت و برابر ۳ درصد بوده است. در نمودار زیر، روند صادرات عسل ایران بین سال های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۸ نشان داده شده است.

با توجه به این نمودار، از سال ۱۳۸۳ خورشیدی به بعد، صادرات عسل از ایران افزایش یافته است، اما وجود این، پتانسیل تولیدکنندگان عسل بیش از این مقدار است و با تدوین راهکارها و برنامه های مناسب، می توان این توانمندی را بالفعل ساخت. این امر مستلزم انجام مطالعات عمیق تر در این زمینه است و به منظور آن تعریف دقیق مسئله و بررسی عوامل مداخله گر، ضروری به نظر می رسد.

● واردات ایران

با توجه به آمار رسمی منتشر شده از گمرک جمهوری اسلامی ایران، طی سال های اخیر، واردات عسل روند رو به رشدی داشته است. البته بخش عمده این عسل وارداتی از نوع عسل بی کیفیت بوده و جای تعجب دارد که با این مقدار تولید در داخل و یادآوری این نکته که این مقدار تولید، بیشتر از سرانه مصرف کشور است، چگونه مسئولان اجازه واردات این عسل بی کیفیت را صادر کرده اند؛ این امر نه تنها اجحاف به حقوق مصرف کنندگان است بلکه تحمیل شکست قیمت ها به تولیدکنندگان داخلی، دلسردی و زیان مالی آنان را نیز به همراه خواهد داشت.

● مشکلات موجود در حوزه صادرات عسل

با توجه به اینکه عسل، محصولی فاسد نشدنی و پالایش شده است، باید برای صادرات آن اقدامات موثرتری صورت گیرد، ولی متاسفانه ارگان یا موسسه مقتدری جهت پشتیبانی آن در کشور وجود ندارد. در حالیکه با توجه به ایجاد قانون نظام بهره وری در چرخه اقتصادی کشور و توجه ویژه به ماده ۱۶ این قانون، مبنی بر ممنوعیت واردات محصولات کشاورزی، دامی و زراعی، توجه سازمان های متولی در حفظ فضای اشتغال، حمایت از شاغلان در این حوزه و تبیین راهکارهای منجر به افزایش بهره وری موثر خواهد بود. از سال ۲۰۰۰ میلادی، با خروج ایران از فهرست صادرکنندگان عسل به اتحادیه اروپا، که یکی از علل آن نبودن رویه مناسب در ایجاد استاندارد اجباری عسل در کشورمان است، سال هاست که تولیدکنندگان عسل نمی توانند صادراتی به این اتحادیه داشته باشند و متاسفانه مسئولان ذی ربط نیز، برای رفع این مشکل اقدامی انجام نداده اند. این در حالیست که بی کیفیت ترین عسل های داخلی، توسط کشور ترکیه به عنوان مطلوب ترین عسل به اتحادیه اروپا صادر می شود، اما صادرکنندگان داخلی حتی نمی توانند مرغوب ترین عسل های تولید داخل را به طور مستقیم به این اتحادیه صادر نمایند. لذا بررسی دلایل وجود وجهه نامناسب عسل ایرانی در بازار اروپایی و تلاش برای حل این موضوع، باید در سرلوحه اقدامات لازم جهت بهبود وضعیت صادرات عسل قرار گیرد. به طور خلاصه از دیگر مشکلات موجود در ارتقاء تولید و صادرات عسل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- عدم حمایت مناسب دولت از زنبورداران از نظر تامین ابزار و مواد اولیه تولید عسل به نرخ یارانه ای

- کاهش چشمگیر تولید عسل و به موازات آن، صادرات به علت خشکسالی های اخیر

- مشکل ضعف صنایع تبدیلی به سبب رقابتی نبودن بنگاه ها

- بسته بندی نامرغوب و غیربهداشتی عسل و رعایت نشدن استانداردهای تعیین شده در سطح بین الملل

- نبود پایانه های صادراتی موثر

- نبود تشویق و تخفیف های کافی برای صادرکنندگان از سوی ارگان های مرتبط

- یکسان نبودن محصولات صادراتی به لحاظ ویژگی های کیفی

- صادرات به صورت فله و با قیمت پایین

- تبلیغات و بازاریابی ضعیف و نبود برندینگ در این صنعت

- حضور کمرنگ تولیدکنندگان و صادرکنندگان عسل ایران در نمایشگاه های بین المللی

-بدبینی و نارضایتی مصرف کنندگان نسبت به این کالا، ناشی از ورود شهدهای تقلبی به بازار از سوی برخی افراد سودجو؛ که این افراد با افزودن اسانس ها، رنگ ها و عطرهای خوشبو تشخیص این گونه شهد ها را از شهدهای اصیل برای اغلب افراد مشکل ساخته اند.

و ناکافی بودن نشریات تخصصی در زمینه عسل

● راهکارها و پیشنهادات

- اصلاح نژاد زنبوران و پرورش زنبورانی با بازدهی بالا و متناسب با شرایط جغرافیایی استان ها

- ضرورت توجه به ایجاد تقسیم بندی انواع عسل تولیدی در کشور و اطلاع رسانی در این زمینه

- توجه به پرورش نیروهای متخصص دانشگاهی در زمینه تولید عسل

- نظارت دقیق سازمان دامپزشکی کشور و سایر دستگاه های نظارتی بر تولید و بازرسی در سطح بازار

- ایجاد کارخانه های تولید و بسته بندی عسل با استانداردهای بین المللی برای جلوگیری از انجام تقلب در این فرآورده دامی

- ایجاد تشکل ها و تعاونی های تولیدی توانمند و همچنین تشکل صادراتی تخصصی عسل

- به کارگیری تجهیزات پیشرفته در تولید و بسته بندی عسل

- ارتقاء فعالیت های گمرکات مرزی

- افزایش انگیزه کاری بازرگانان و صادرکنندگان از طریق اعطای جوایز و تسهیلات تشویقی

- لزوم وجود نگرش اساسی به بازاریابی برای این محصول پرخاصیت، در مقایسه با تبلیغات گسترده برای برخی تنقلات بی خاصیت و حتی مضر برای سلامت افراد

- بازاریابی متناسب با عرضه و تقاضا، مشتری مداری و توسعه صادرات

- حضور تولیدکنندگان و صادرکنندگان در نمایشگاه های بین المللی برای معرفی تولیدات داخلی به مشتریان خارجی

نویسنده: حسام حلاج

کارشناس دفتر خدمات مشاوره بازاریابی اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران