خلق مشارکتی آثار ادبی

تاملی پیرامون رابطه محتوای مشارکتی و فضای مجازی

رسانه‌های نوین زمینه جدیدی برای «خلق مشارکتی» ایجاد کرده‌اند، به گونه‌ای که تعامل فضای مجازی و صنعت خلاقه هنری به دریافت بازخورد مخاطبان محدود نمی‌شود. پدیده‌های جدیدی در عرصه فرهنگ عامه‌پسند، چه در کشورهای غربی و چه در کشور ما که ضریب نفوذ و کاربری فضای مجازی‌اش پایین‌تر است، رُخ داده که تحول مفهوم خلق را نیز نشان می‌دهند

در دنیای رسانه‌ها مخاطب فعال، مخاطبی است که پس از استفاده از محتوای رسانه نسبت به آن واکنش نشان می‌دهد و تمامی آنچه به عنوان پیام رسانه دریافت می‌کند را رد یا قبول نمی‌کند.اگر کتاب‌ها را رسانه‌هایی کند اما عمیق در نظر بگیریم با توجه به تغییرات اتفاق افتاده در دنیای فن‌آوری و اطلاعات طبیعی است که در فرآیند تولید کتاب‌ها و سایرآثار ادبی شاهد تغییراتی باشیم. یکی از اتفاقاتی که افتاده ،تولید آثار هنری و ادبی به شیوه‌ای مشارکتی است اما برخلاف گذشته این بار فضای مشارکت را فن‌آوری‌های نوینی چون اینترنت فراهم کرده‌اند.در گذشته نویسندگانی بوده‌اند که بدون تجربه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی آثار ادبی مشترکی را تولید می‌کرده‌اند.

«فتح‌الله بی‌نیاز» منتقد ادبی در این باره به تهران امروز می‌گوید:این پدیده اولین بار به شکل فراگیر در شوروی سابق اتفاق افتاد.به‌گونه‌ای که دو نویسنده کتابی به اسم «دور از میهن» نوشتند.بعدها در آمریکا ۲-۳گروه زن در گروه‌هایی ۲یا ۳ نفره کتاب نوشتند.همچنین باز هم در شوروی نویسنده‌هایی بر اساس رئالیسم سوسیالیستی داستان نوشتند در علومی مثل فیزیک و شیمی چون شما در عرصه خرد فعالیت می‌کنید و با استقراء و قیاس روبه رو هستید به راحتی می‌توانید کتاب علمی بنویسیداما هنر امری درونی و فردی است،رمان و از جمله داستان کوتاه دستاوردهای مدرنیته هستند و در مدرنیته فردیت بسیار اهمیت پیدا می‌کند.به همین دلیل داستانی که ازدل خرد بیرون می‌آید از کلی‌گویی‌های جامعه شناسی یا روان شناسی دوری می‌کند و به فرد معطوف است، یعنی دو نفر نمی‌توانند یک اثر خلق کنندچون اندیشه ای یکسان ندارند.بی نیاز در ادامه می‌گوید: کار هنری مشارکتی بخصوص در عرصه داستان‌نویسی نتوانست موفق شود.چون نتوانستند کار خلاقانه‌ای که یک نویسنده به تنهایی انجام می‌دهد را خلق کنند.بی‌نیاز با اشاره به اینکه برخی از این داستان‌های مشارکتی در مجلات معتبر آمریکایی هم چاپ شدند به تعامل در فضای اینترنت اشاره کرد و گفت: اگر نویسنده‌ای بر اساس نظر مخاطبان داستانش را تغییر دهد روال داستان از دست او خارج شده و اعمال نظرها باعث می‌شود داستان دیگر مال او نباشد.

اما ماجرای پیش آمده کنونی تا حد زیادی با خلق آثار مشارکتی در گذشته متفاوت است. در ادامه شکل گیری این روند را بیشتر توضیح می‌دهیم.

● آغاز ماجرای ادبیات مشارکتی

تا حدود دو دهه پیش نویسندگان متن‌های پرمخاطب رسانه‌ای،خواه رسانه‌های مکتوب از قبیل کتاب یا رسانه‌های شنیداری و دیداری از قبیل رادیو و تلویزیون وقتی دست به کار تولید می‌شدند، پیش‌بینی نگرش و نقدهای مخاطبان نسبت به محصول کار سختی بود. حتی اگر پس از تولید محصول و پیش از پخش عمومی آن در سطح جامعه، آن را به برخی از مخاطبان می‌دادند و نظر آنها را جویا می‌شدند تا بتوانند در نوشته‌شان اصلاحی انجام دهند، باز هم بسیار پیش می‌آمد که نظرات آن تعداد مخاطبان، با واکنش‌های آتی کل جامعه همخوان نباشد.

اما امروزه آگاهی ازنظر طیف گسترده‌ای از مخاطبان فقط چند ثانیه طول می‌کشد. کافی است محصول در فضای وب پخش شود تا کاربران در پایگاه‌های هواداری محصول یا خالق آن، وب‌گاه‌های تخصصی، انجمن‌های مشارکتی و شبکه‌های اجتماعی محتوایی گسترده درباره آن تولید کنند و به اشتراک بگذارند.

فن‌آوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی زمینه‌ای برای ایجاد پیوندهای نزدیک‌تر میان خالق و مخاطب فراهم کرده‌اند. بسیار پیش می‌آید که خالقان آثار ادبی با بهره‌گیری از آنچه مخاطبان بی‌واسطه و به سهولت در اختیارشان قرار می‌دهند، برای تولیدات بعدی خود تصمیم‌گیری کنند.

تا چند قرن، خلق ادبی یک سفر تک‌نفره بود. نویسنده در اتاق خود می‌نشست، فضایی مناسب خُلق و خوی خود فراهم می‌کرد و بنا به تجربه، استعداد و گاه پیش‌بینی‌های خود محصولی می‌آفرید که یا می‌توانست ذائقه مخاطبانش را سیراب کند، یا به یک شکست تمام‌عیار موقت یا درازمدت تبدیل شود. اما اکنون به مدد فن‌آوری‌های نوین ارتباطی و بخصوص شبکه‌های اجتماعی، فرآیند خلق ادبی برای برخی از خالقان این آثار همانند نواختن موسیقی زنده است،مخاطبان با چشم‌های خیره به آنها می‌نگرند، گاه تشویق و گاه هو می‌کنند و حتی «محصول درخواستی» خودشان را تقاضا می‌دهند. این پدیده البته در سرتاسر عرصه خلق فرهنگی و هنری قابل دیدن است. به تدریج، همه هنرمندان در تمامی رسانه‌ها «اجتماعی» می‌شوند، از رمان‌نویس‌ها گرفته تا نقاشان و موسیقی‌دان‌ها. در اینجا شاید بتوان گفت حرفه آنها به نحوی به حوزه عمومی‌کشیده شده است.

امکاناتی که رسانه‌های نوین برای ذائقه‌سنجی و همراه شدن با تقاضای مخاطبان فراهم می‌کنند، فوق‌العاده است. در دنیای آنلاین، خلق هنری نیز به یک «پخش زنده» تبدیل می‌شود که البته دشواری‌های خاص خود را به همراه دارد. در فضای ادبی امروز جامعه ما نیز به تدریج می‌توان شاعران و نویسندگانی را پیدا کرد که بخشی از نوشته‌های خود را ابتدا در فضای مجازی در اختیار مخاطبان قرار داده‌اند و به تدریج پخته‌تر شده‌اند تا قابلیت عرضه در فضای حقیقی را پیدا کنند. حتی چهره‌هایی را می‌توان یافت که پیش از این گمنام بوده‌اند اما به مدد توجه کاربران فضای مجازی، پر و بال گرفته و توانسته‌اند خود را در فضای حقیقی نیز مطرح کنند.در این مواقع در محصولاتی که به صورت سریالی تولید می‌شوند، ردپای اثرگذاری نظرات مخاطبان بر محتوای نسخه‌های بعدی را نیز می‌توان پیدا کرد.

با این حال، این فرآیند بدان معنا نیست که تولید کنندگان آثار هنری چشم به دهان مخاطبان آماده و در دسترس امروزی دوخته‌اند. به گفته یکی از این هنرمندان فعال در عرصه مجازی، «این کار سم مهلک هنر است. هنرمند هم موظف و هم مجبور است ذائقه‌ساز نیز باشد.» پس هنرمند خلاق، در مواجهه با حضور گسترده مخاطبان، اشاره و نشانه‌های لازم برای هدایت فرآیند خلق را نیز پیدا می‌کند.

البته در این زمینه همچنان می‌توان هنرمندانی را سراغ گرفت که خلق در انزوای سنتی را ترجیح می‌دهند؛ شاید به این علت که پا گذاشتن در فضای مجازی مشکلات و دشواری‌های خاص خود را دارد. هنرمندانی که مایلند در این فضای نوین شروع به حرکت کنند، می‌توانند «هنرمندان روی صحنه» را الگوی اولیه خود قرار دهند. آنها قرن‌هاست که شیوه تعامل با مخاطب حاضر و ناظر را می‌شناسند. آنها خوب می‌دانند که چگونه می‌توان واکنش مخاطب را سریع فهمید و براساس آن رفتار خود را وفق داد و ادامه اجرا را پی گرفت.

● خلق مشارکتی امکانی دیگر

تا بدین‌جا، سخن از توجه خالق به بازخورد مخاطبان در بستر رسانه‌های نوین ارتباطی بود. اما این رسانه‌ها امکان دیگری را نیز فراهم کرده‌اند که «خلق مشارکتی» نام دارد. خلق مشارکتی قدمتی به سابقه تاریخ دارد. به تعبیری می‌توان گفت که فولکلور عامه‌پسندی که نسل به نسل به دست ما رسیده، محصول مشارکت تعداد زیادی از اعضای اجتماع در فرآیند خلق ادبی بوده است یعنی هرکسی بنا به سلیقه خود بخش یا بخش‌هایی از آن محصول را تغییر داده است و در یک فرآیند بازخوردگیری اجتماعی که البته متاثر از میزان نفوذ هر یک از این عاملان بوده، محتوا به صورت مشارکتی اصلاح و تکمیل شده تا به دست ما رسیده است. در دوران نزدیک‌تر نیز می‌توان از پروژه‌هایی سراغ گرفت که هدف آنها، شرکت دادن مخاطب در تولید اثر هنری بوده است، مخاطبی که حرفه و کار اصلی‌اش، خلق آثار هنری نیست.

در این زمینه برخی آیین‌ها و مراسم اجتماعی را نیز می‌توان پرفورمانس‌هایی دانست که اجزای آن در گذر تاریخ بنا به صلاحدید عاملان مختلف، تغییر و تکامل پیدا کرده‌اند.

با این مقدمه، رسانه‌های نوین زمینه جدیدی برای «خلق مشارکتی» ایجاد کرده‌اند، به گونه‌ای که تعامل فضای مجازی و صنعت خلاقه هنری به دریافت بازخورد مخاطبان محدود نمی‌شود. پدیده‌های جدیدی در عرصه فرهنگ عامه‌پسند، چه در کشورهای غربی و چه در کشور ما که ضریب نفوذ و کاربری فضای مجازی‌اش پایین‌تر است، رُخ داده که تحول مفهوم خلق را نیز نشان می‌دهند. شاید اولین نمونه‌ای که در این راستا به ذهن می‌رسد، طنازی‌ها و خرده‌نویسی‌هایی است که در قالب پیامک و گفت‌وشنودهای محفلی خانوادگی و امثال آن به فضای حقیقی نیز راه پیدا کرده. شاید بخشی از این محصولات را به سختی بتوان«هنر والا» نام نهاد یا حتی هنر نامیدن آنها محل بحث و جدل باشد، اما توان آنها در تاثیرگذاری بر فضای تعاملات میان‌فردی دراجتماع ‌ما قابل انکار نیست.

دامنه نفوذ پروژه‌های خلق محتوای عامه‌پسند آنقدر گسترش پیداکرده که کمابیش می‌توان افرادی بسیار دور از فضای مجازی را پیدا کرد که به نوعی از این فضا متاثر شده‌اند. کاربران ایرانی به خاطر محدودیت سرعت و هزینه دسترسی به شبکه جهانی اینترنت، عمدتا حضور خود را در فضای نوشتاری رسانه‌های نوین ارتباطی نشان داده‌اند. در این زمینه توافقی نسبی میان کارشناسان این حوزه وجود دارد،آنها معتقدند رسانه‌های نوین ارتباطی به کاربران «جرات نوشتن» داده‌اند، خیز اول این پدیده در موجی به اسم وبلاگ‌نویسی دیده شد. دغدغه اصلی یا جزئی بخشی از وبلاگ‌نویسان یعنی نویسندگان بالقوه سابق که اکنون جسارت و ابزار عرضه محتوای خود را پیدا کرده‌اند، تولید محتوای ادبی بوده است.

در فضای نسبتا دموکراتیک‌تر تولید آثار ادبی، استعدادها و خرده‌استعدادهایی درخشیدند. اگر زمانی وبلاگ‌نویسی نماد دوره «خودنمایی» در عرصه تولید محتوا بود، اکنون به تدریج وارد دوره «جمع‌نمایی» می‌شود، جایی که جمع سعی دارد توان گروهی خود را به نمایش بگذارد.

اینجاست که می‌توان پدیده نوظهور دیگری را شاهد بود، تولید کاملا مشارکتی آثار ادبی. در این فرآیند نوظهور یک خالق صاحب ‌نفوذ نام‌آشنا یا یک کاربر خلاق گمنام، موضوعی را در یکی از حیطه‌های تولید هنری پیشنهاد می‌دهد. آن موضوع برای کاربران جذاب می‌شود و توفانی در مقیاس کوچک یا بزرگ در بخشی از جزیره‌های کاربری فضای وب پدید می‌آید. کاربران دست به دست هم می‌دهند و «محصول» جدیدی خلق می‌کنند که به‌واقع حاصل مشارکت همه آنهاست.

در فضای وب فارسی، مثال‌هایی از اینگونه را می‌توان یافت. به عنوان نمونه، کاربران خوش‌ذوق، در مناسبتی خاص، کنار هم جمع می‌شوند: بیت آغازینِ یک قصیده را مطرح می‌کنند پس از آن کاربران تک‌بیت‌هایی در ادامه بیت پیشنهاد شده می‌سرایند. در این مقطع بنا به ضرورت، برخی ابیات توسط افراد مسلط‌تر اصلاح می‌شوند و در نهایت قصیده‌ای زیبا و دلنشین پدید می‌آید. تا جایی‌که مشخص است اینگونه فعالیت‌ها هنوز به فضای غیرمجازی راه نیافته‌است، اما به‌سادگی می‌توان آینده‌ای نزدیک را متصور بود که بر روی کتاب‌ها یا مجموعه اشعار به جای نام خالق بنویسند: کاربران فلان وب‌گاه.

محمد معماریان

لیلا مقدم‌فر