اخلاق در روان شناسی و روان پزشکی

احترام به حقوق بیمار و رعایت اصول اخلاق پزشکی, پیشینه ای طولانی در تاریخ مراقبت های بهداشتی و درمانی بسیاری از کشورها از جمله ایران دارد اما متاسفانه گاهی برخی درمانگران این اصول را به درستی رعایت نمی کنند

احترام به حقوق بیمار و رعایت اصول اخلاق پزشکی، پیشینه‌ای طولانی در تاریخ مراقبت‌های بهداشتی و درمانی بسیاری از کشورها از جمله ایران دارد اما متاسفانه گاهی برخی درمانگران این اصول را به درستی رعایت نمی‌کنند...

بیشتر افراد مبتلا به مشکلات عصبی و روان‌شناختی برای بهره‌گیری از خدمات بهداشت روانی دغدغه‌هایی دارند؛ نگرانی از مداخله درمانگر در حریم خصوصی آنها و عواقبی که ممکن است این امر به دنبال داشته باشد در کنار ترس از بدنام‌شدن (انگ) و نگاه‌های منفی اجتماعی(پیش‌داوری) معمولا ذهنیتشان را خدشه‌دار و آنها را برای مراجعه به مراکز بهداشت روانی و دریافت مشاوره و اقدا‌م‌های درمانی دچار تردید و دودلی می‌کند. همین مساله باعث می‌شود بسیاری از اشخاص با وجودی که بار سنگین و دردناک مشکلات عصبی و روان‌شناختی را به دوش می‌کشند، کمتر به روان‌شناسان، مشاوران و دیگر متخصصان علوم رفتاری مراجعه کنند، اما اگر در انتخاب مشاور یا درمانگر دقت شود، بسیاری از این دغدغه‌ها بی‌مورد خواهد بود.

● احترام به نگرش‌های عقیدتی و مذهبی افراد

درمانگر یا روان‌شناسی که به اخلاق پزشکی پایبند باشد، رفتار حرفه‌ای سالمی را به دور از تبعیض یا سوء‌استفاده در درمانگری و شیوه‌های درمانی، خواهد داشت. احترام به معیارها، ارزش‌ها، طرز فکر، احساس و به‌طور کلی نگرش و تفسیری که هر فرد از جهان دارد، بنا به اصل به حداقل رساندن پیشروی در حریم خصوصی افراد، مدنظر یک درمانگر خوب قرار می‌گیرد. هرچند گاهی روان‌شناس ممکن است از روی دلسوزی و مهربانی وسوسه شود ارزش‌های اخلاقی مورد قبول خود را به مراجعه‌کننده دیکته یا تلاش کند روش فکری خاصی را به او تحمیل کند، اما در نهایت می‌داند وظیفه او درمانگری آن هم به شیوه علمی است و در اتاق درمان نمی‌تواند یک معلم اخلاق باشد.

● افشا‌نکردن رازهای مراجعان و محرمانه‌بودن پرونده‌های روان‌شناختی

یک مورد دیگر، اصل رازداری و حق محرمانه نگه‌داشتن اطلاعات استفاده‌کنندگان از خدمات روان‌شناختی و روان‌پزشکی است. درمانگر وقتی می‌تواند دقیق‌ترین قضاوت، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی را برای درمان فرد انجام دهد که اطلاعات کامل و دقیقی در مورد او و شرایطش داشته باشد و افراد هم معمولا خصوصی‌ترین مسایل زندگی خود را در اتاق درمان افشا می‌کنند. درمانگر اخلاقی می‌داند کوچک‌ترین اطلاعاتی که در پرونده روان‌پزشکی بیمارش ثبت کرده، از اسرار اوست و نباید برای دیگران، حتی نزدیک‌ترین افراد بیمار(مانند همسر، خانواده و بستگان) فاش شود، پیروی نکردن از اصل رازداری فقط در شرایط کاملا خاصی برای روان‌شناس جایز است:

۱) با رضایت و اجازه بیمار که در این صورت روان‌شناس با هدفی مشخص و با منطق و استدلال، از مراجعه‌کننده اجازه می‌گیرد مطلبی را فاش کند (مثلا برای مشورت با همکاران)، اگر فرد با این امر موافقت نکند، آن مطلب فاش نخواهد شد)

۲) فاش‌‌کردن بدون رضایت و اجازه بیمار که محدود می‌شود به وقتی که بیمار نقشه‌ای برای آسیب جدی به خود (مانند خودکشی) یا آسیب جدی به دیگران (مانند آلوده‌کردن دیگران به ایدز) دارد که هدف افشای راز، در اینجا جلوگیری از آسیب به فرد یا دیگران است.

● بیشترین رشد و کمترین آسیب با بهره‌گیری از فنون موثر

نظر به اینکه روان‌شناسی دانشی جوان و روان‌پزشکی آخرین شاخه‌ علوم پزشکی است، یک روان‌شناس اخلاق مدار، به دور از نظریه‌ها و نگرش‌های شخصی‌، از فنون مفید و موثر (اصل سودمندی در اخلاق پزشکی) برای درمان استفاده می‌کند و همزمان مراقب است وقتی با مسایل ویژه مراجعانش روبرو می‌شود، با در نظر داشتن امر جلوگیری از صدمه و آسیب (اصل عدم ضرررسانی)، به ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات روان‌شناختی بپردازد. یعنی وقتی از تاثیر مثبت تکنیک یا دادن راهنمایی خاصی درباره شرایط به خصوص فردی اطمینان ندارد، فقط در صورتی پیشنهادی را مطرح کند که بداند لاقل آسیب خاصی را متوجه او نمی‌کند.

● شرکت بیماران در پژوهش‌های علمی

پژوهش در مورد بیماران روان‌پزشکی و افراد مبتلا به انواع مشکلات روان‌شناختی (مشابه با آنچه در انواع بیماران مبتلا به مسایل جسمی وجود دارد) و با هدف ‌یافتن مفید‌ترین و به‌صرفه‌ترین روش‌های درمانی، از علاقه‌مندی متخصصان علوم رفتاری است. در همین زمینه، حق رضایت حضور در تحقیقات آموزشی و آزمایشی، از حقوق بیماران است که براساس آن، چنانچه روان‌شناس یا روان‌پزشکی بخواهد از مراجعانش به عنوان نمونه‌های پژوهشی استفاده کند، موظف است آنها را آگاه کند و اجازه بگیرد. گاهی پژوهشگران حق‌الزحمه‌ای از بیمارانی که از آنها به‌عنوان نمونه‌های تحقیق خود استفاده کرده‌اند، نمی‌گیرند و خدمات درمانی‌شان را رایگان عرضه می‌کنند. از طرف دیگر نیز فرد مبتلا به اختلالات روان‌شناختی، فقط در صورتی مجاز است در یک تحقیق علمی شرکت کند که با درمان روان‌شناختی‌اش ناسازگاری نداشته باشد. افزون بر این، موافقت یا رد شرکت او در تحقیق نمی‌تواند هیچ‌یک از حقوق یا امتیازات را برای دریافت یک طرح درمانی مناسب از او بگیرد.

● انتخاب طرح درمانی مناسب برای هر فرد

وظیفه درمانگر خوب، ایجاد بستر و زمینه‌سازی مناسب برای رشد خودجوش شخصیت و آزادی در انتخاب‌های آگاهانه است، بنابراین به گونه‌ای عمل نمی‌کند که فرد را به خود وابسته کند تا برای هر تصمیم‌گیری یا شرایط دشواری که در پیش‌رو دارد، به درمانگر نیاز پیدا کند. به این معنا که به جای دادن ماهی (ارائه راه‌حل خاص) روش ماهیگیری (تکنیک مخصوص مانند فن حل مساله) را به مراجعانش یاد می‌دهد و همزمان برای بی‌نیاز کردن هر چه سریع‌تر فرد از فرآیند مشاوره و روان‌درمانی تلاش می‌کند. چنین درمانگری می‌کوشد با انتخاب روش مشاوره مناسب (براساس ویژگی‌ها، شرایط و شخصیت فرد) نسخه خاص او را ارائه کند؛ مثلا افراد به دلایل متفاوتی دچار افسردگی می‌شوند و شکست عشقی حالت‌های مختلفی در آنها ایجاد می‌کند و طرح درمان نیز به تبع همین امر، برای هریک می‌تواند متفاوت باشد.

دکتر مریم حناساب‌زاده اصفهانی

روانشناس بالینی