گیاهان دارویی OTC

در طب گذشته از آویشن یا صعتر سعتر به عنوان مدر, ضد کرم, ضدنفخ و اشتهاآور استفاده نموده, جویدن آن را در تسکین درد دندان موثر می دانسته اند

● آنغوزه

دارای اثر ضد اسپاسم و بادشكن است و در رفع بیماری‌های تنفسی و دستگاه گوارش با منشا عصبی استفاده می‌شود. همچنین به عنوان ادویه در مواد غذایی مصرف دارد.

موارد استعمال در طب سنتی: در طب سنتی از آنغوزه به عنوان ضد التهاب و در درمان التهاب گلو و رفع گرفتگی صدا استفاده می شده و همچنین برای آن خاصیت بادشکن قایل بوده اند.

● آویشن

گونه‌های مختلف آویشن به عنوان مطبوع‌كننده و طعم‌دهنده، همچنین به عنوان ضدسرفه، خلط‌آور، ضدنفخ، ضدمیكروب، ضدقارچ، ضداسپاسم، دهان‌شویه و در فرآورده‌های دهانی مورد استفاده دارند و به طور كلی به علت تشابه میزان تركیبات فنلی T.daenensis با T.vulgaris به نظر می‌رسد بتوان موارد استعمال مشابهی را انتظار داشت. از این گیاه اثرات مثبت در درمان تینیا ورسی‌كالر و شب‌ادراری كودكان گزارش گردیده است.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته از آویشن یا صعتر (سعتر) به عنوان مدر، ضد کرم، ضدنفخ و اشتهاآور استفاده نموده، جویدن آن را در تسکین درد دندان موثر می دانسته اند.

▪ عوارض جانبی:

تیمول باعث تحریک غشای مخاطی و پوست می گردد. علایم مسمومیت با تیمول شامل سرگیجه، حالت تهوع، درد در دستگاه گوارش، سردرد، اغتشاش ذهنی، اغماء و ایست تنفسی می باشد. از تیمول یا عصاره آویشن که در فرآورده های خمیردندانی استفاده شده، مواردی از التهاب لب و زبان گزارش گردیده است. پرخونی و التهاب مزمن در پوست سر از صابون و شامپوهای حاوی تیمول گزارش گردیده است.

▪ موارد منع مصرف:

در مورد مصرف دراز مدت آن رعایت احتیاط ضروری است و عصاره آن به تنهایی و به صورت رقیق نشده نباید مورد مصرف قرار گیرد. مصرف آن در حاملگی و شیردهی با دوزهای معمولی مشکلی ندارد. مصرف گونه های مختلف آویشن بر نظم قاعدگی موثر دانسته شده و لذا مقادیر زیاد آن نباید مصرف گردد.

● آویشن شیرازی

از آویشن شیرازی به عنوان ضدنفخ استفاده می‌شود و همچنین به صورت بخور در رفع علایم سرماخوردگی مصرف دارد. از برگ‌های گیاه به عنوان چاشنی نیز استفاده می‌شود.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته از آویشن به عنوان تسکین دهنده درد مفاصل، ضدنفخ و در رفع سرماخوردگی ها استفاده می شده است و اثرات ضد اسهال و ضد کرم نیز برای آن قایل بوده اند.

▪ عوارض جانبی:

تیمول، درماتیت ایجاد می کند و چنانچه در خمیردندان ها به کار رود، التهاب زبان و لبها را موجب می شود.

● اروانه

مهم‌ترین آثار گیاه گل اروانه شامل آثار ضد‌التهاب، مسكن،‌ ضداسپاسم و ضدنفخ می‌باشد. از این گیاه همچنین در رفع علایم سرماخوردگی نیز استفاده می‌شود.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته، گل اروانه به عنوان مدر و در رفع علایم سرماخوردگی معرفی شده و نیز آن را جهت خوشبو کردن دهان و به صورت موضعی جهت خوشبو کردن بدن توصیه کرده اند.

● اسطوخودوس

از اسطوخودوس در مصرف خوراكی در درمان سردرد، میگرن، دردهای معدی ناشی از ناراحتی‌های عصبی و حالات هیجانی، همچنین به عنوان آرام‌بخش و مسكن، ضدنفخ و صفراآور مورد استفاده قرار می‌گیرد. به صورت موضعی نیز در درمان دردهای روماتیسمی كاربرد دارد. در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی به عنوان معطركننده استفاده می‌شود.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته اسطوخودوس به عنوان داروی آرام بخش، ضدسرفه، ضدنفخ، مدر و ضداسپاسم مورد مصرف قرار می گرفت.

● اسفرزه

از دانه اسفرزه به عنوان ضدسرفه، ضدالتهاب دستگاه گوارش، ملین و در درمان سندرم روده تحریك‌پذیر استفاده می‌گردد. از موسیلاژ آن در فرآورده‌های آرایشی به عنوان امولسیون‌كننده و از پوست دانه‌ها به صورت موضعی در رفع تحریك پوست استفاده می‌گردد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

از اسفرزه در طب گذشته به صورت خوراکی به عنوان ملین و به صورت موضعی به عنوان ضدالتهاب استفاده می شده است.

● انیسون

انیسون به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، خلط‌آور و افزایش‌دهنده شیر مورد مصرف قرار می‌گیرد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته برای انیسون اثرات ضدنفخ، مسکن، کاهش دهنده علایم سرماخوردگی و خوش بو کننده دهان قایل بوده اند.

● اوكالیپتوس

اوكالیپتوس اثر خلط‌آور، ضدعفونی‌كننده و ضداسپاسم داشته در تسكین علایم سرماخوردگی موثر است. از ماده موثره اسانس آن در پمادهای ضدتحریك و خمیردندان‌ها استفاده می‌شود. به عنوان حشره‌كش و دوركننده حشرات نیز به كار می‌رود. همچنین به صورت پماد و مخلوط با روغن‌های پایه در تخفیف التهاب و تسكین دردهای عضلانی از طریق موضعی مصرف می‌شود.

موارد استعمال در طب سنتی: در طب گذشته ایران هیچ اشاره ای به موارد مصرف اوکالیپتوس نشده است.

▪ عوارض جانبی:

اسانس اکالیپتوس در دوزهای بالا مانند بسیاری اسانسهای دیگر به علت تحریک روده مهلک است. (مصرف خوراکی ۴ تا ۲۴ میلی لیتر اسانس باعث مرگ شده است.) با دوزهای کمتر از ۵/۳ میلی لیتر نیز مرگ گزارش شده است. هر چند در مواردی علی رغم مصرف مقادیر مرگ آور، بهبود نیز گزارش شده است.

علایم مسمومیت شامل سوزش و ت حریک معده و روده، تهوع، استفراغ، اسهال، ضعف، سرگیجه، مشکلات تنفسی، فلج، تشنج و در نهایت مرگ است. ممکن است میوزیس، احساس خفگی و سیانوز نیز روی دهد.

▪ موارد احتیاط:

تماس با مواد حاصل از گیاه و حتی تماس با قسمتهای مختلف گیاه نظیر شاخ و برگ آن در افراد حساس، کهیر ایجاد می کند. محلولهای روغنی آن نباید در فرآورده های بینی به کار روند، زیرا حرکات مژکها را مهار کرده و پنومونی ایجاد می کند. اسانس مورد استفاده در فرآورده های دارویی باید عاری از آلدئیدهای فرار و فلاندرن باشد.

● بابا آدم

از بابا آدم به صورت خوراكی به عنوان ضدالتهاب (به‌ویژه در آرتروز و دردهای روماتیسمی)، ملین، مدر و در درمان سوءهاضمه مصرف می‌شود و به صورت موضعی نیز در درمان آكنه، عفونت‌های قارچی (نظیر بیماری پای ورزشكاران)، اگزما و خشكی پوست مصرف می‌گردد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته از بابا آدم به صورت خوراکی و موضعی در درمان مفاصل استفاده می شده است.

▪ عوارض جانبی:

وجود سلولهای کوتیکول ریشه زبر ممکن است در پوست و قرنیه ایجاد تحریک و خارش و درماتیت تماسی نماید.

▪ موارد احتیاط: از مصرف این دارو در ناحیه اطراف چشم و داخل آن خودداری شود.

● بابونه

بابونه دارای اثرات ضدالتهاب، ضداسپاسم و ضدنفخ بوده، در پیشگیری و درمان زخم‌معده مصرف می‌گردد. همچنین به عنوان ضدباكتری، ضدقارچ، آرام‌بخش و ملین استفاده می‌شود. بابونه در درمان التهابات پوستی، ادرار سوختگی اطفال و ترك‌خوردگی نوك پستان موثر است.

موارد استعمال در طب سنتی: در طب گذشته بابونه به عنوان ضدالتهاب، برطرف کننده زخمهای دهانی و بثورات جلدی مصرف شده، همچنین در درمان علایم سرماخوردگی و رفع سردرد مورد استفاده بوده است.

▪ عوارض جانبی:

عوارض جانبی آن نادر بوده و گاهی به ایجاد واکنشهای آلرژیک بی اهمیت و قابل اغماض منجر می شود.

▪ موارد احتیاط:

از مصرف این دارو در ناحیه اطراف و داخل چشم باید خودداری شود.

● بادرشبو

به صورت خوراكی به عنوان آرام‌بخش و اشتها‌آور و به صورت موضعی در درمان التهابات پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسانس آن اثر ضدباكتریایی دارد.

موارد استعمال در طب سنتی: در طب گذشته از آن به عنوان داروی آرامبخش و ضدنفخ استفاده می نموده اند.

● بادرنجبویه

بادرنجبویه دارای اثرات آرام‌بخش، ‌ضداسپاسم، ضدباكتری و ضدویروس می‌باشد و در درمان اختلالات گوارشی و قلبی با منشاء عصبی و اضطراب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته بادرنجبویه به عنوان آرامبخش، خوشبوکننده دهان، التیام دهنده زخمها و در درمان سوءهاضمه کاربرد داشته است.

● بارهنگ

از بارهنگ در درمان یبوست و به‌عنوان ضدالتهاب دستگاه گوارش استفاده می‌گردد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته بارهنگ را صفراآور و مدر می دانسته اند.

▪ موارد احتیاط:

دانه های بارهنگ را باید با مقدار کافی مایع مصرف نمود تا از متراکم شدن آنها در دستگاه معدی – روده ای جلوگیری به عمل آید.

● باریجه

امروزه باریجه كمتر نقش دارویی داشته و بیشتر به عنوان طعم‌دهنده در محصولات غذایی مانند نوشابه‌های غیرالكلی و فرآورده‌های گوشتی و یا معطركننده و تثبیت‌كننده عطرها در فرآورده‌های آرایشی مورد مصرف قرار می‌گیرد. از باریجه در گذشته همراه با آنغوزه در ناراحتی‌های عصبی استفاده می‌شده است.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته باریجه در اختلالات تنفسی در درمان تنگی نفس و سرفه مزمن مصرف می شده است.

● برگ بو

برگ بو را به عنوان ادویه و معطركننده در فرآورده‌های غذایی و آرایشی بهداشتی به كار می‌برند و از آن به صورت خوراكی به عنوان ضدنفخ، صفراآور و مدر و به صورت موضعی در درمان دردهای روماتیسمی استفاده می‌كنند.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته برگ بو را مدر و ضدسم دانسته، همچنین از آن در درمان دردهای عصبی و سردرد استفاده میکرده اند.

▪ موارد احتیاط:

گزارشهایی مبنی بر ایجاد واکنشهای آلرژیک درماتیت تماسی در اثر تماس با برگ بو اعلام شده است. ضمنا روغن فرار برگ بو نبایستی مستقیما به صورت خوراکی مصرف شود.

● برنجاسف

برنجاسف غالبا به عنوان داروی ضدنفخ، ضداسپاسم، ضددرد، مدر و دهانشویه مورد استفاده قرار می‌گیرد و در صنایع آرایشی به كار می‌رود.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته برنجاسف و قیصوم را گاه معادل یکدیگر و گاه دو چیز مختلف می نامیدند. مصرف برنجاسف را به عنوان ضدالتهاب، مدر و تسکین دهنده علایم سرماخوردگی توصیه نموده اند.

● بنفشه سه رنگ

بنفشه سه رنگ به صورت موضعی در درمان برخی از بیماری‌های پوستی مانند اگزما و آكنه، بیماری‌های سبوره‌ای و شوره پوست سر نوزادان و به صورت خوراكی به عنوان مدر، ضدالتهاب و تسكین‌دهنده درد به ویژه در بیماری‌های روماتیسمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته بنفشه سه رنگ در درمان التهاب به ویژه التهاب گلو، سرفه و در تسکین سردرد موثر می دانسته اند.

● بومادران

بومادران به صورت خوراكی به عنوان ضدالتهاب، ضداسپاسم، كاهنده فشارخون،‌ كاهنده تب، ضدعفونی‌كننده مجاری ادراری و به صورت موضعی به عنوان ضدشوره سر و مرطوب‌ كننده پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته بومادران به عنوان ضدالتهاب، مدر و قاعده آور مورد مصرف بوده است.

▪ عوارض جانبی:

در دوز مصرفی سرشاخه های گلدار به صورت دم کرده، عوارض جانبی آن نادر بوده است ولی گاهی وجود آیانولید پراکسیدها در گیاه موجب درماتیت می گردد.

▪ موارد احتیاط:

از مصرف این دارو در ناحیه اطراف و داخل چشم خوداری شود.

▪ موارد عدم مصرف:

در زنان باردار و مادران شیرده و کودکان زیر دو سال

● بهارنارنج

از بهارنارنج به عنوان داروی آرام‌بخش استفاده می‌شود و همچنین در صنایع غذایی و آرایشی بهداشتی به عنوان ماده معطركننده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته بهارنارنج در تقویت اشتها، درمان اسپاسمهای شکمی و نیز به عنوان آرامبخش و درمان طپش قلب مورد استفاده قرار می گرفته است.

▪ موارد احتیاط:

بهتر است در اطراف و داخل چشم استفاده نشود.

● به‌دانه

از به دانه در درمان التهاب مخاط دهان و گلو و تسكین خشونت و گرفتگی صدا، سرفه و یبوست خفیف استفاده می‌گردد. همچنین در صنایع دارویی به عنوان امولسیون‌كننده و سوسپانسیون كننده و در صنایع آرایشی بهداشتی در فرآورده‌های پوستی، مرطوب‌كننده و ضدچین و چروك و فرآورده‌های مو (حالت‌دهنده‌ها و نرم‌كننده‌ها) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در پزشکی گذشته از به دانه در درمان گرفتگی صدا، سرفه، خشکی دهان و گلو، همچنین در درمان سوختگی ناشی از آتش استفاده می کرده اند.

▪ موارد احتیاط:

پوست به دانه در صورت مصرف خوراکی و جدا شدن از مغز دانه و در مجاورت با آب، ایجاد اسید سیانیدریک می کند.

● به‌لیمو

از به‌لیمو در درمان سوء‌هاضمه، نفخ، سردردهای یك‌طرفه، دردهای عصبی، سرگیجه و علایم سرماخوردگی استفاده می‌گردد. همچنین به عنوان ادویه در مصارف خانگی مصرف دارد. اسانس به لیمو دارای خواص باكتری‌كش و حشره‌كش بوده، همچنین در عطرسازی از آن استفاده می‌شود.

▪ موارد استعمال در طب سنتی:

در طب گذشته هیچ گونه گزارشی برای به لیمو نشده است.

▪ عوارض جانبی:

از آنجا که اسانسهای فرار غنی از ترکیبات ترپنوئیدی، محرک اند، ممکن است در حین دفع باعث تحریک کلیوی شوند.

▪ موارد احتیاط:

در بیماران دچار نارسایی کلیوی و همچنین طی دوران آبستنی و شیردهی می بایست از مصرف مقادیر زیاد به لیمو اجتناب نمود. استفاده موضعی اسانس به لیمو ممکن است سبب حساسیت پوستی گردد.

نویسنده:منبع: فارماکوپه گیاهی ایران /کمیته تدوین فارماکوپه گیاهی ایران/ معاونت غذا و دارو

---