از رنجی که می بریم

بررسی سیستم های مدیریت آموزش در کشور

اصطلاح آموزش الکترونیک یا آموزش الکترونیکی (eLearning) هنوز ده ساله نشده، اما مشکلاتی را به وجود آورده که انگار سی سال از رواج آن می گذرد. در هر صورت اینجا ایران است و بروز این گونه اتفاقات خیلی هم عجیب نیست. ما بعد از ورود مباحث جدید مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات، اجازه نمی دهیم که مفاهیم پخته شوند و به هر شکل که شده پای تکنولوژی و ابزارهای جدید را به میان می کشیم، طبیعی است که اصل فراموش شود.

امر آموزش الکترونیک در ایران هم از همین جنس است. سال هاست که از طرح آن در حوزه آکادمیک گذشته و چه رنج ها که برای راه یافتن آن میان نخبگان و اهالی فن کشیده نشده است. بخش بد ماجرا این است که اصل موضوع آموزش الکترونیک از یادها رفته و دیگر کمتر کسی حوصله پرداختن بدان را دارد. آموزش الکترونیک در شرایط کنونی مترادف شده با نرم افزار آموزش الکترونیکی که نمونه های متن باز و رایگان به آسانی در فضای وب قابل دریافت و استفاده است. هیچ یک از تهدیداتی که اصل موضوع آموزش الکترونیک را مورد هدف قرار داده، نمی تواند هم چون اولویت یافتن ابزارها خطرآفرین باشد، چرا که ابزارهای کاملا تخصصی را تبدیل به ابزارهای عام می کند. اساس جنبش متن باز (Opensource Movement) بر دسترسی رایگان محصولات فکری و توزیع جمعی و توسعه امکانات آن تاکید دارد، اما رهاورد جنبش متن باز در حوزه آموزش الکترونیک، به محاق رفتن خبرگان کار و میدان داری ابزارپیشگان فرصت طلب است. هستند مراکزی که از سیستم های مدیریت آموزش (LMS) به اندازه و در جای خود استفاده می کنند و اما بسیار انگشت شمارند.

● اندر مضرات جنبش متن باز

توسعه استفاده از نرم افزارهای متن باز که بیشتر با عنوان سیستم های مدیریت محتوا (CMS) شناخته می شوند، گرچه در دنیا به عنوان یک پدیده مثبت شناخته شده، اما در فضای بی قانون و بی ضمانت اجرایی وب کشور، سراسر ضرر است.

همان طور که نرم افزار فتوشاپ بسیاری را گرافیست کرده، سیستم های مدیریت آموزش (LMS) نیز خیلی ها را خبره در آموزش الکترونیک کرده است. تا به حال نزدیک به ده گونه مختلف از نرم افزارهای مدیریت آموزش الکترونیک عرضه شده است که اغلب بر اساس تکنولوژی Java و J۲EE طراحی و توسعه داده شده و چند مورد نیز از تکنولوژی های PHP و MySQL بهره می برند؛ اما مواردی که اساس شان بر تکنولوژی .NET استوار است اغلب تجاری بوده، و به راحتی و بدون صرف هزینه در دسترس نیستند.

حتما نام Moodle را بسیار شنیده اید. این نرم افزار متن باز هفت، هشت سالی می شود که وارد ایران شده است. چرچه در ابتدا چندان مورد توجه قرار نداشت، اما پس از پشتیبانی تیم توسعه دهنده آن از زبان فارسی به عنوان گزینه اول، مورد توجه و استفاده بسیاری از مراکز و شرکت های فعال در این حوزه قرار گرفت. نرم افزار Moodle که اصلیتی استرالیایی دارد در قیاس با دیگر نرم افزارهای متن باز و رایگان از امکانات کاملی برخوردار است، اما راهبری چندان جذابی ندارد. مهم این است که از زبان برنامه نویسی PHP و پایگاه داده محبوب MySQL بهره می برد که در میان اهل فن این سرزمین بسیار محبوب هستند.

نرم افزار متن باز و رایگان Sakai نیز چندی است که مورد توجه قرار گرفته است. این نرم افزار و نیز نرم افزار OLAT از تکنولوژی Java بهره می برند و در قیاس با Moodle هم کمتر شناخته شده و هم کمتر مورد استفاده قرار گرفته اند. نرم افزارهای دیگری چون Claroline و aTutor نیز به ندرت مورد استفاده قرار می گیرند.

استفاده از نرم افزارهای فوق الذکر به خودی خود مضر نیست، اما شیوه عرضه و چگونگی استفاده از آنهاست که جامعه مجازی کشور را با مخاطرات بسیاری مواجه ساخته است. نرم افزارهایی که ذکرشان رفت، همگی متن باز بوده و اغلب از زبان فارسی پشتیبانی می کنند و رایگان عرضه شده اند. اما این جا خبرهای دیگری جریان دارد، به این معنی که برای راست چین کردن محتوا و افزودن تقویم جلالی به این سیستم ها، حداقل ده تا دوازده میلیون تومان دریافت می شود. شنیده ها از ارقام و اعداد بالاتر نیز حکایت دارند که توسط برخی سازمان های دولتی بابت دریافت همین خدمات ساده پرداخت شده است.

شرایط عرضه و پشتیبانی Sakai که وخامت بیشتری دارد. گفته شده که این نرم افزار رایگان و متن باز توسط یکی از تیم های مطرح در وادی فناوری اطلاعات کشور به قیمتی بیش از یک صد میلیون تومان فروخته شده است. این نرم افزارها امکانات جامعی دارد و توسط دانشگاه های تراز اولی چون Yale ، Berkeley ، Michigan ، Cambridge ، UBC و Oxford استفاده می شود، نیاز چندانی به توسعه نداشته و همان راست چین کردن محتوا و افزودن تقویم فارسی برای قابل استفاده شدن آن کفایت می کند. این را که چه چیز عجیب و غریب دیگری به اصل نرم افزار افزوده شده که قیمت آن را تا این حد بالا برده، فقط خدا می داند. از این دست مثال ها در حوزه آموزش الکترونیک بسیار است، اما نکته دیگری که به واسطه همین نرم افزارهای متن باز و رایگان در وادی آکادمیک رخ داده، فقدان آشنایی متولیان امر آموزش با مفاهیم و توان مندی های نهفته در امر آموزش الکترونیک است. در دسترس بودن ابزارهای این چنینی که همه چیز را یک جا عرضه می کنند و هزینه ظاهری چندانی ندارند، آفت زاست و متولیان امر را از توجه به معماری و مدل سازی آموزش فارغ می سازد. شاید به همین خاطر باشد که دانشگاه بزرگی چون امیرکبیر در هشت سال گذشته از چندین نرم افزار آموزش الکترونیکم استفاده کرده است و هنوز هم رضایت حداقلی حاصل نشده است. اوضاع دانشگاه خواجه نصیر الدین طوسی نیز چندان بهتر نیست. مشکل این است که این قبیل مراکز در عوض توجه به راه حل ، به ابزار اتکا می کنند و بدیهی است که نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.

البته تجربه های موفقی نیز در این حوزه وجود دارد که هر چند حداقلی است، اما شایسته تقدیر است. به عنوان مثال دانشگاه مجازی علوم حدیث (vu.hadith.ac.ir) و دانشگاه غیرانتفاعی مجازی تهران (iran-vu.com) از سیستم های مدیریت آموزش اختصاصی استفاده می کنند و از آنجا که ابزارپیشگان بر گرده دانشگاه سوار نیستند، به موفقیت های نسبی دست پیدا کرده اند. شاید همین تجربه ها باعث شده باشد که دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی کشور (scict.ir) موضوع طراحی، پیاده سازی و عرضه رایگان سیستم مدیریت آموزش الکترونیک را که به طور کامل با زبان فارسی سازگار بوده و از حداقل ها برخوردار باشد، در دستور کار قرار داده و اعلام کرده این محصول را به رایگان در اختیار سازمان ها و موسسات آموزش عالی قرار خواهد داد.

در هر صورت اوضاع و احوال آموزش الکترونیک از منظر ابزارهای مورد استفاده چندان جالب نیست و بد نیست که کارگروه های فعال در این حوزه سر و سامانی بدان دهند.

● استاندارد تولید محتوای آموزشی

صرف نظر از معضل نرم افزارهای مورد استفاده، باید موضوع تولید محتوای آموزشی را نیز مدنظر قرار داد. اغلب سیستم های مدیریت آموزش (LMS) و مدیریت محتوای آموزشی (LCMS) از استانداردی ذیل عنوان SCORM پشتیبانی می کنند. کم نیستند کسانی که با این قبیل استانداردها آشنا بوده، اما در تولید محتوای آموزشی به مفاد توجه نمی کنند. این که چه هزینه های کلانی صرف این امر می شود در جای خود قابل بحث است، اما لازم است که نهادی مانند دبیرخانه شواری عالی اطلاع رسانی که خود را متولی امر تولید و نشر محتوا در کشور می داند، علاوه بر ابزارها بر این امر نیز نظارت تام داشته باشد تا صرفه جویی در منابع امکان پذیر باشد. خوشبختانه تولیدکنندگان ابزارهای تولید محتوای آموزشی مانند Camtasia و Adobe Captivate از این قبیل استانداردها پشتیبانی می کنند، اما کم نیستند مراکز و شرکت هایی که همچنان از Flash و Flex و Director برای تولید محتوای آموزشی استفاده می کنند و کاری به کار استاندارد SCORM ندارند.

نکته دیگر این است که این استاندارد در سه نسخه SCORM ۱.۱ و SCORM ۱.۲ و SCORM ۲۰۰۴ عرضه شده و آخرین نسخه در پاییز سال ۲۰۰۴ و بهار سال ۲۰۰۹ میلادی مورد بازنگری قرار گرفته است. آشفتگی بسیاری در بازار تولید و فروش محتوای آموزش الکترونیک وجود دارد که بالاخره باید توسط مرجعی مورد ارزیابی قرار گرفته و سر و سامان پیدا کند. چنانچه هزینه هایی که صرف خرید محتوای آموزشی، به ویژه توسط سازمان های دولتی شده مورد بررسی قرار گیرد، مشخص خواهد شد که بخش عظیمی از این قبیل محتوا قابل استفاده نیست و چنانچه سیستم مدیریت محتوا تغییر کند باید محتوای جدید تولید شود، چرا که محتوای قبلی سازگار با استاندارد SCORM تولید نشده است.

این نکته را نیز باید مورد توجه قرار داد که اصطلاح آموزش الکترونیک معادل مناسبی برای eLearning نیست، چرا که هر محتوایی که قرار است در اینترنت منتشر شود، الزاما باید از جنس دیجیتال باشد. باید از اصطلاح محتوای دیجیتال و آموزش دیجیتالی استفاده کرد که اصطلاح دقیق تری است، اما اصطلاح آموزش الکترونیک غلط مصطحی است که مورد پذیرش قرار گرفته است و اصراری به تغییر آن هم وجود ندارد. محتوای الکترونیک شامل نوار کاست و فیلم های VHS نیز می شود که برای استفاده در اینترنت باید که به فرمت های دیجیتالی تبدیل شود.

● هزینه مالکیت (Total Cost of Ownership)

در ادامه بد نیست به این موضوع هم اشاره ای کوتاه داشته باشیم که اغلب مراکز و سازمان های درگیر با امر آموزش الکترونیک، هزینه ها را منحصر به تولید نرم افزار دانسته و موارد دیگر را قابل چشم وشی می دانند. موسسه تحقیقاتی گارتنر که از موسسات معتبر دنیاست، اعلام کرده که تولید نرم افزار حداکثر ۱۵ درصد از هزینه مالکیت نهایی یک سرویس را شامل خواهد شد و بیش از ۷۰ درصد هزینه ها صرف پشتیبانی و چگونگی ارائه سرویس می شود. به بیان دیگر اصل هزینه ارائه خدمات آموزش مجازی نه نرم افزار، که تولید محتوای استاندارد و مدیریت مستمر ابزارها و پشتیبانی فنی و آموزشی است که اغلب محاسبه نمی شوند. تداوم، یکی از اصول اصلی ارائه خدمات آموزشی است. خریدن ابزارهای متعدد مانند سخت افزارها و نرم افزارها مترادف با آموزش الکترونیک قلمداد شده و هزینه های اصلی در برنامه های آموزشی محاسبه نمی شود. لذا پس از مدتی که نمودار هزینه ها رشد کرد، ارائه خدمات آموزشی یا از دستور کار خارج می شود، یا از کیفیت آن کاسته می شود و یا به صورت تعلیق درخواهد آمد.

● آموزش رسمی و غررسمی!

یکی از موسسات تحقیاتی اروپایی گزارش جالبی درباره سهم آموزش های رسمی در فرایند یادگیری منتشر کرده که نمودار آن را ملاحظه می کنید. بر اساس تحقیات صورت گرفته تنها ۲۵درصد از یادگیری به صورت رسمی (Formal) در قابل آموزش های کلاسیک رخ می دهد و ۷۵ درصد یادگیری به صورت غیررسمی (Informal) آن از طریقی غیر از کلاس و مدرسه روی خواهد داد.

اهداف مورد توجه در تدوین طرح درس آموزشی (lesson Plan) شامل هدف های دانشی (knowledge Behavior) و هدف های رفتاری (Objective Behavior) هستند. هدف های دانشی بر حوزه دانستن یعنی من می دانم (I Know) تاکید دارند و هدف های رفتاری بر حوزه توانستن یعنی من می توانم (I Can Do) تمرکز می کنند. به بیان دیگر یادگیری رسمی (FormalLearning) ترکیبی از رویکردهای دانش محور (knowledge-Oriented) و مهارت محور (Skill Oriented) است که حداکثر در ۲۵ درصد امر یادگیری اثرگذار هستند. آموزش های کلاسیک هم موثر هستند، اما آموزش الکترونیک می تواند پا را از محدوده های فیزیکی (جهان اول) فراتر نهاده و وارد فضای مجازی (جهان مانسته) شود و کارایی یادگیری را توسعه دهد. مثال های بسیاری را می توان مطرح کرد که در آن افراد یاد می گیرند، اما آموزش نمی بینند. همانند آموزش زبان در خردسالان، برخی آداب اجتماعی یا ریزه کاری های تجاری و غیره. در حقیقت بیش از دو سوم چیزهایی که انسان در گذر عمر یاد گرفته، در اثر آموزش نبوده است.

این یادگیری را غیررسمی خطاب می کنند که از رویکرد و پذیرش (Adopt) و سازگاری (Adapt) تبعیت می کند. به صورت غیر دقیق می توان گفت که ضمیر ناخودآگاه انسان مسیر مناسب برای یادگیری را ترسیم می کند و نکته جالب این است که تفاوت انسان های یادگیرنده و خلاق در این وادی مشخص می شود. آموزش الکترونیک می تواند در این وادی نفوذ کند و می تواند انجمن های تمرین و تجربه (COP) را تشکیل داده و امکان کسب تجربه و توسعه امر یادگیری غیررسمی را برای افراد یادگیرنده فراهم کنند. شبکه های انسانی (Social Networks) از این رویکرد برای توسعه یادگیری بهره می گیرند.

● در پایان

باید گفت که امروز توسعه ابزار به اولویت تبدیل شده و جنبش متن باز بیش از آن که مفید فایده باشد، با اهمال برخی سودجویان و حمایت های آگاهانه و ناآگاهانه جمعی که مدت هاست در سطح به سر می برد، در حال تخریب نهالی است که هنوز بارور نشده و لازم است که ریشه در خاک بدواند. معضل آموزش الکترونیک در ایران نه کمبود ابزار، که فقدان توجه به مفاهیم و تجربه هایی است که سال های بسیاری از عمر بزرگان آموزش را به خود مشغول داشته است.

نویسنده: جواد زارعی