سازمان آیسسکو و مهندسی فرهنگی جهان اسلام

با تشکیل سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۱۹۶۹ که در واقع عکس العملی در برابر تجاوزات روزافزون رژیم صهیونیستی به اماکن مقدسۀ اسلامی از جمله مسجدالاقصی در بیت المقدس بود, بسیاری از سیاست مداران و اندیشمندان کشورهای اسلامی تصور کردند که این سازمان بستری را فراهم خواهد کرد که در نهایت به وحدت جمعی کشورهای اسلامی خواهد انجامید, اما اقدامات سازمان نشان داد که در حل بسیاری از مشکلات سیاسی بین اعضا ناتوان است

با تحولات ساختاری در نظام بین‌الملل در دورۀ جدید، ائتلاف‌ها و اتحادها از قواعدی متفاوت با گذشته تبعیت کرده‌اند. ایجاد شکاف یا کوشش برای هم‌گرایی، مجموعه‌ای از عوامل را در روابط بین‌الملل به کار می‌گیرد و نهادها از جملۀ این عوامل می‌باشند. آیسسکو که نهادی علمی، فرهنگی و آموزشی در جهان اسلام است مسئولیت وفاق‌بخشی و تقویت ارتباطات و همبستگی را در عرصه‌های مأموریتی خویش بر عهده دارد. در این مقاله، کارآیی این نهاد در زمینۀ مهندسی فرهنگی جهان اسلام بیان گشته است.

کشورهای اسلامی با جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر و در وسعتی بیش از ۳۱ میلیون کیلومترمربع بخش عظیمی از گسترۀ کرۀ زمین را در برگرفته، ولی در معادلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هرگز جایگاه و شأن متناسب با خودشان را پیدا نکرده‌اند.

طی دهه‌های گذشته تلاش‌های متعددی شده است تا کشورهای اسلامی با همکاری و تلاش جمعی بتوانند ضعف و ناتوانی خود را در سطح نظام بین‌المللی تا حدی رفع نمایند، ولی آن تلاش‌ها کمتر به نتیجۀ مطلوب و مورد نظر رسیده است.

با تشکیل سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۱۹۶۹ که در واقع عکس‌العملی در برابر تجاوزات روزافزون رژیم صهیونیستی به اماکن مقدسۀ اسلامی از جمله مسجدالاقصی در بیت‌المقدس بود، بسیاری از سیاست‌مداران و اندیشمندان کشورهای اسلامی تصور کردند که این سازمان بستری را فراهم خواهد کرد که در نهایت به وحدت جمعی کشورهای اسلامی خواهد انجامید، اما اقدامات سازمان نشان داد که در حل بسیاری از مشکلات سیاسی بین اعضا ناتوان است.

سازمان کنفرانس اسلامی طی بیش از سه دهه حیات خود نشان داده که اختلاف‌های سیاسی و عقیدتی بین اعضا آن قدر شدید است که در عرصه‌های سیاسی نمی‌توان چشم‌انداز روشنی ترسیم کرد.

سازمان کنفرانس اسلامی در پی ‌ناکامی‌های خود تلاش کرد با تأسیس سازمان‌هایی در زمینه‌های اقتصادی، تجارت و حمل و نقل، حرکت در مسیر نزدیک ساختن ملل مسلمان را هموار سازد، اما نتایج به‌دست‌آمده خیلی مطلوب نبود. در آخرین اقدام، وزرای امورخارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به این جمع‌بندی رسیدند که بهترین بستر برای نزدیک شدن مواضع کشورهای اسلامی، فعالیت در عرصه‌های فرهنگی و علمی است. به عبارت دیگر با وارد شدن از این مدخل، چشم‌انداز بهتر و مسیر سهل‌تر و مطمئن‌‌تری برای دستیابی به نتایج مشخص و مفید ایجاد خواهد گردید. به همین منظور سازمان آیسسکو در ژانویه ۱۹۸۱ تأسیس گردید. سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی اسلامی (آیسسکو) که زیرمجموعۀ سازمان کنفرانس اسلامی می‌باشد، عرصۀ مناسبی را فراروی کشورهای اسلامی قرار داده است که فعالیت‌های آن روز به روز چشمگیرتر می‌شود و در واقع زمینه‌ای شده است تا کشورهای اسلامی با همکاری در زمینه‌های فرهنگ، علوم و آموزش در جهت نزدیک‌سازی ملل مسلمان به یکدیگر تلاش نمایند.

در مقالۀ حاضر ابتدا به تاریخچه‌ای از شکل‌گیری، اهداف و اقدامات سازمان آیسسکو اشاره ‌شده و سپس مهم‌ترین اقدامات و فعالیت‌های این سازمان در زمینه‌های فرهنگ و هویت فرهنگی میان کشورهای عضو و همچنین اقلیت‌های مسلمان در سایر کشورها ذکر گشته است.

● سازمان آیسسکو و اهداف آن

مقر دائمی سازمان آیسسکو در رباط، پایتخت کشور مراکش (مغرب)، است. هر یک از اعضای سازمان کنفرانس اسلامی می‌توانند به عضویت این سازمان درآیند. در حال حاضر ۵۱ کشور اسلامی در این سازمان عضویت دارند. سپس به منظور مشخص کردن جایگاه اداری و اجرای آن، هیأت وزیران جمهوری اسلامی ایران «آیین‌نامۀ تشکیل و ادارۀ کمیسیون ملّی آیسسکو در ایران» را تصویب کرد.

اساسنامۀ سازمان آیسسکو با هدف تحکیم همبستگی، همکاری میان جوامع اسلامی در قالب اصول سعه صدر و ارزش‌های والای اسلام پایه‌ریزی گردید. در اساسنامۀ این سازمان دولت‌های عضو با اعتقاد به اسلام به عنوان دین سعه صدر، فرهنگی سازنده، تمدنی انسانی و شیوه‌ای برای زندگی؛ با تأکید بر اینکه اسلام به عنوان دین ارزش‌های معنوی، اخلاقی و فرهنگی و دین تمدن‌سازی که در ایجاد تمدن بشری و غنای آن بسیار حائز اهمیت است؛ با توجه به اهمیتی که اسلام به دانش و فراگیری علوم قائل است؛ با توجه به آرمان‌ها و آرزوهای قلبی امت مسلمان در دستیابی به همکاری، اتحاد و پیشرفت در قالب اصول رواداری اسلامی؛ با تعهد به ارتقای آموزش، علوم و فرهنگ برای حصول تفاهم متقابل، تحکیم دوستی، برادری و گسترش صلح میان مردم جهان؛ با تمایل به تحکیم گفت‌وگوی ثمربخش میان فرهنگ‌ها برای دستیابی به همزیستی تمدن‌ها که ضامن احترام به هویت فرهنگی همه ملل خواهد بود؛ با تصدیق اصول برابری، همبستگی و همیاری متقابل برای تحکیم همکاری و در نتیجه توسعه آموزش، علوم، فنّاوری فرهنگ و ارتباطات به طرق مقتضی، موافقت خود را نسبت به منشور سازمان اسلامی آموزشی، علمی و فرهنگی (آیسسکو) اعلام کرده‌اند.[۱]

به طور کلی اهداف سازمان آیسسکو عبارت‌اند از:

الف‌) تقویت و تحکیم همکاری بین کشورهای عضو در زمینۀ آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات؛

ب‌) توسعۀ علوم کاربردی و استفاده از فنّاوری‌های پیشرفته در چارچوب ارزش‌ها و آرمان‌های متعالی و جاودانۀ اسلامی؛

ج‌) تحکیم تفاهم میان ملل مسلمان و کمک به تحقق صلح و امنیت جهانی از راه‌های مختلف به‌ویژه از طریق آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات؛

د) ایجاد هماهنگی بین نهادهای تخصصی سازمان کنفرانس اسلامی در زمینۀ آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات، از یک طرف، و کشورهای عضو سازمان اسلامی (آیسسکو)، از طرف دیگر، برای تحکیم همبستگی اسلامی؛

هـ‌) مبنا قراردادن فرهنگ اسلامی در برنامه‌های درسی کلیۀ سطوح و مقاطع آموزشی؛ وــ تحکیم فرهنگ اصیل اسلامی و صیانت از استقلال تفکر اسلامی در مقابله با کلیه اشکال تهاجم فرهنگی و تمامی عوامل تحریف و حفظ ویژگی‌های اصلی تمدن اسلامی؛

ز) پاسداری از هویت اسلامی مسلمانان در کشورهای غیر مسلمان.

همچنین در اساسنامه سازمان آیسسکو اشاره شده است که برای تحقق اهداف فوق‌ از روش‌های ذیل استفاده خواهد شد:

الف‌) فعالیت در زمینۀ گسترش فرهنگ اسلامی و زبان قرآن کریم در سطح جهان میان ملل غیرعرب‌زبان از طریق همکاری با سازمان‌های علمی، فرهنگی و آموزشی اتحادیۀ عرب و سایر سازمان‌ها و نهادهای اسلامی برای برنامه‌ریزی و حمایت از طرح‌های مناسب؛

ب‌) حمایت از سازمان‌های فعال در امور آموزشی، علمی، فرهنگی و ارتباطات برای گسترش اهداف سازمان آیسسکو؛

ج‌) حمایت از دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی متخصص در زمینۀ مطالعات قرآنی، زبان عربی و فرهنگ اسلامی و اصلاح برنامه‌های آموزشی، کتاب‌های درسی و روش‌های تدریس آن‌ها به منظور تحقق تکامل فرهنگی؛

د) تقویت مراکز و نهادهای تخصصی برای حمایت از فعالیت‌های علمی و آموزشی افراد، سازمان‌ها، انجمن‌های خیریه یا مراکز اسلامی فعال در ترویج فرهنگ اسلامی و تدریس قرآن کریم و زبان عربی، تشویق و حمایت تلاش‌های کشورهای عضو به تهیۀ برنامه‌های آموزشی، فنی و آموزش عملی و حمایت از این برنامه‌ها و نیز تشویق محققان و مبتکران مسلمان؛

هـ) کمک به دانشگاه‌های کشورهای اسلامی و غیراسلامی و تشویق آن‌ها به ایجاد کرسی‌ها، مؤسسات و گروه‌های مطالعات و فرهنگ اسلامی و برقراری همکاری مؤثر میان آن‌ها؛

و) ترویج کارهای تحقیقی و مطالعاتی برای توسعه و ارتقای آموزش در کشورهای اسلامی و القای ویژگی اسلامی به تمامی ابعاد تمدن، هنر و فرهنگ؛

ز) برگزاری کنفرانس‌ها، سمپوزیوم‌ها و سمینارها و تشویق به تأسیس نهادهای آموزشی و علمی با همکاری دولت‌ها، سازمان کنفرانس اسلامی و مجامع و سازمان‌های فعال در زمینه‌های آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات.[۲]

● تدوین و اجرای استراتژی فرهنگی جهان اسلام

سازمان آیسسکو به منظور سامان‌دهی امور فرهنگی در سطح جهان اسلام تلاش کرد تا بتواند چارچوب خاصی را تهیه کند که مورد تأیید همۀ کشورهای اسلامی باشد، لذا از طریق تعامل فعال با اندیشمندان و متخصصان فرهنگی اسلامی، پیش‌نویس سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام را تهیه و به اولین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی تقدیم کرد.

بر همین اساس، فعالیت‌های مشترک کشورهای اسلامی در زمینۀ فرهنگی، با تصویب «استراتژی فرهنگی جهان اسلام» از سوی ششمین کنفرانس سران اسلامی، در دسامبر ۱۹۹۱، در داکار (سنگال) آغاز شد که براساس معیارهای علمی، ‌سیاسی و فرهنگی، ‌فتح تازه‌ای در عرصۀ تلاش‌های فرهنگی اسلامی بود. مسئولیت تهیه و پیگیری این استراتژی بر عهدۀ سازمان آیسسکو بود. در واقع این سند تحکیم‌بخش اهداف وحدت اسلامی از جمله وحدت عقیده، دیدگاه‌ها، هدف و سرنوشت بوده و هست.

استراتژی فرهنگی جهان اسلام، که بر هویت تمدنی ــ اسلامی تأکید دارد، وابستگی و پیوستگی امت اسلامی را با ریشه‌ها، ارزش‌ها و بنیادهای خود عمق می‌بخشد و سیاست همبستگی اسلامی را از نظر فلسفی، ‌اعتقادی، رفتاری و نیز از لحاظ روش‌ها، ‌شیوه‌ها و ابزارها تحکیم می‌کند.

هدف از این استراتژی رهایی از سلطۀ فرهنگی بیگانه و ایستادگی در برابر خطرهایی است که هویت فرهنگی اسلام را تهدید می‌کند.[۳]

هماهنگی و همکاری میان مؤسسات و سازمان‌های اسلامی و جهانی مشترک؛ تأکید بر همبستگی اسلامی و روح اسلام در رهنمودهای فرهنگی؛ اجرای پروژه‌های بزرگ فرهنگی همچون دایرۀ‌المعارف، برنامه‌های ترجمه، ‌تحقیق در آثار کلاسیک، برقراری هماهنگی در مواضع کشورهای اسلامی در محافل بین‌المللی به منظور تضمین دفاع مؤثر از مسائل و منافع امت اسلامی از جمله حمایت از مقدسات و دفاع از حقوق اقلیت‌های مسلمان[۴] از جمله شیوه‌های مهم برای تحقق این هدف می‌باشد که در سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام به آن‌ها اشاره شده است.

در هر حال با عنایت به سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام یکی از وظایف مهم آیسسکو فعالیت در زمینۀ فرهنگ و ارتباطات است که بر استحکام هویت فرهنگی جهان اسلام برای رویارویی با استانداردهای فرهنگی تحمیل‌شده توسط فرایند جهانی‌سازی لجام‌گسیخته تأکید دارد.

به طورکلی سازمان آیسسکو در زمینۀ فرهنگ و ارتباطات چهار هدف اصلی را دنبال می‌کند:

۱) نوسازی فرهنگ اسلامی در تهذیب تمدن بشری؛

۲) ترویج اصل تنوع فرهنگی در قالب گفت‌وگوی تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و ادیان؛

۳) اهمیت‌بخشیدن به سهم فرهنگ اسلامی در توسعۀ پایدار؛

۴) تقویت توانایی کشورهای عضو در زمینۀ اطلاعات و فنّاوری ارتباطات در جهت توسعه پایدار.[۵]

درهرحال سازمان آیسسکو در پرتو اهداف فرهنگی خود تلاش می‌کند تا ضمن از بین بردن اطلاعات نادرست در مورد اسلام و مسلمانان در رسانه‌های گوناگون خبری در دنیای غرب، هویت فرهنگی اسلامی را تقویت، و مبانی مستحکمی برای همزیستی با دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها تدوین کند.

● بیانیۀ تنوع فرهنگی اسلامی

سازمان آیسسکو با مصوب نمودن «بیانیۀ تنوع فرهنگی اسلامی» در چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی در الجزایر (دسامبر ۲۰۰۴)، ضمن به رسمیت شناختن همۀ فرهنگ‌ها، بر ضرورت تعامل فعال با دیگر تمدن‌ها تأکید کرد. در مادۀ ۴ این بیانیه آمده است که «فرهنگ اسلامی به عنوان سرمایه‌های تاریخی، فرهنگ پیشرفت، خلاقیت، دانش و عمل بوده و همواره به تنوع احترام گذاشته و با آن‌ها مراوده داشته است. تنوع فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف و همزیستی آن‌ها در جهان بزرگ اسلام، علی‌رغم زبان‌ها، فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف، بهترین گواه تاریخی برای فرهنگ گفت‌وگو و سعۀ صدر است که اسلام همواره در برهه‌ها و اعصار مختلف خواستار آن بوده است.»

در بیانیۀ تنوع فرهنگی، به ضرورت تعامل کشورهای اسلامی و به‌طورکلی فرهنگ و تمدن اسلامی با دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها اشاره گشته و به برداشت صحیح اسلامی از حقوق بشر و فرهنگ عدالت و صلح تأکید شده است.

«ملل مسلمان بار دیگر همچون همیشه پایبندی خود را به فرهنگ عدالت، صلح و سعۀ صدر اعلام می‌دارند ... . صلح درواقع متضمن احترام به حقوق بشر، عزم و ارادۀ واقعی و جمعی به همزیستی براساس ارزش‌های مشترک انسانی و رعایت حقوق بشر برای صیانت از هویت، فرهنگ‌ها و تمدن‌های مربوط است که به نوبۀ خود به غنای میراث فرهنگی و تمدنی همۀ افراد بشر خواهد انجامید.»[۶]

● محورهای مهم مورد تأکید آیسسکو در مهندسی فرهنگی جهان اسلام

سازمان آیسسکو با مبنا قرار دادن استراتژی فرهنگی جهان اسلام، استراتژی نحوۀ اجرای فرهنگ اسلامی در غرب، استراتژی استفاده از توانایی مسلمانان در غرب، استراتژی تقریب مذاهب اسلامی، بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی و همچنین با برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های فرهنگی بین‌المللی، تلاش نموده است در جهت تقویت هویت اسلامی میان کشورهای اسلامی حرکت نماید. برای تحقق این هدف مهم، سازمان فوق کلیۀ فعالیت‌ها و برنامه‌های فرهنگی خود را حول موضوعات اساسی ذیل تنظیم و اجرا می‌نماید:

۱) هویت فرهنگی اسلامی و تنوع فرهنگی:

تقویت هویت فرهنگی اسلامی در رأس اهداف سازمان آیسسکو قرار دارد، به‌طوری‌که عمدۀ برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی این سازمان با هدف افزایش آگاهی دربارۀ اهمیت هویت فرهنگی است. این فعالیت‌ها و برنامه‌ها همچنین به تقویت هویت فرهنگی امت اسلام کمک کرده است. جهت‌گیری جدید این هدف ایجاد هویت فرهنگی اسلامی از طریق تنوع فرهنگی است. این مقوله از یک‌سو پاسخی به توصیه‌های بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی، مصوب چهارمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی، و از سوی دیگر بیان واقعیت فرهنگ اسلام می‌باشد که به خودی خود به روی جهانیان باز است. اصول فرهنگ اسلامی از قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم(ص) نشأت می‌گیرد که هر دو این نیز به روی فرهنگ‌های دنیا گشوده است. بنابراین، ارتباط و تعامل متقابل با سایر فرهنگ‌ها یکی از اصول و اهداف اصلی فرهنگ اسلامی است.

در واقع، ماده ۴ بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی تاییدی بر سهم تمدن و فرهنگ اسلامی در تقویت تنوع فرهنگی جهانی است. سازمان آیسسکو بر آن است تا بر مسأله فوق از طریق دو ویژگی شاخص فرهنگ اسلامی، یعنی میراث معنوی با یک‌پارچگی اجزای ثابت و چندگانگی الگوهای معنوی و میراث مادی با بازتاب تعامل خلاق میان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تأکید کند.

سازمان آیسسکو در چارچوب این موضوع، برنامه‌ها و فعالیت‌هایی را تهیه کرده است که سهم تمدن اسلامی در تقویت تنوع فرهنگی را به نمایش بگذارد. این موضوع از طریق بزرگ‌نمایی الگوهای معنوی آن در سطح شخصیت‌های صاحب‌نام و نهادهای فکری اسلامی تحقق می‌یابد. سازمان همچنین بر حفظ میراث کتبی و شفاهی تأکید می‌کند و تلاش بیشتری بر موزه‌های جهان اسلام و اهمیت‌بخشیدن به جنبه‌های زیباشناسی و انسانی آثار اسلامی مبذول کرده است و کوشش می‌کند از اماکن تاریخی اسلامی پشتیبانی نماید.

در واقع علل توجه سازمان آیسسکو به تقویت هویت اسلامی و تأیید تنوع فرهنگی پاسخ به مشکلات مختلف و‌ از جمله پیامدهای جهانی شدن، تهاجم گسترده علیه اسلام و فرهنگ اسلامی است. نیاز جهان اسلام در این برهه از تحولات بین‌المللی، ارزیابی هویت خود و دفاع از آن و آگاهی از مزایای این هویت فرهنگی، احساس غرور از این فرهنگ و صیانت از آن در مقابل ازهم‌گسیختگی و ضعف است. سازمان آیسسکو برای تقویت هویت اسلامی و تأیید تنوع فرهنگی، فعالیت‌های خود را در دو حوزۀ ذیل انجام می‌دهد:

الف‌) میراث معنوی اسلامی:

سازمان آیسسکو به میراث معنوی اسلامی، به عنوان مهم‌ترین شاخص فرهنگ اسلامی که شامل ارزش‌های تمدنی امت اسلام و خلاقّیت تاریخی آن در زمینه‌های مختلف علوم و دانش است، توجه ویژه‌ای دارد که همۀ این موارد در میلیون‌ها سند قدیمی و کتاب‌های باارزش خطی مستند گردیده و در سراسر جهان اسلام پراکنده شده است. این سازمان همچنین فرهنگ عامه و سنّتی و محصول مراکز و نهادهای علمی تاریخی را با هم مرتبط می‌سازد؛ مراکز و نهادهایی اوج خلاقیت اسلامی و پرورش متفکران بنام مسلمان را شاهد بوده‌اند که میراث فرهنگ اسلامی را بنا نهاده، آن را گسترش داده و امکان بهره‌گیری از علوم را برای همه ملل فراهم کرده‌اند.

در مورد اسناد قدیمی و کتاب‌های خطی باارزش باید گفت که سازمان آیسسکو به شناسایی، طبقه‌بندی، بررسی و مطالعه آن‌ها توجه بسیاری دارد. به علاوه، در قالب محور میراث مادی نیز برنامۀ مستقلی به مرمّت و نگهداری این اسناد و کتاب‌ها اختصاص خواهد یافت.

همچنین سازمان آیسسکو با معرفی شخصیت‌های صاحب‌نام مسلمان، نهادهای فرهنگی و کمک فکری آن‌ها به تمدن جهان در نظر دارد نقش فرهنگی و تمدنی این نهادها و کمک‌های فکری این شخصیت‌ها را در پیشرفت تمدن جهانی نشان دهد. این امر از طریق تهیۀ کاتالوگ، بانک اطلاعات و فهرست راهنما و انتشار آن‌ها از طریق اینترنت و با برگزاری همایش‌ها، سمینارها و نشست‌ها تحقق می‌یابد.

سازمان آیسسکو، با عنایت به مندرجات بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی در مورد حفظ آداب و رسوم شفاهی و توسعۀ فرهنگ عامّه در جهان اسلام، که هر دو از عوامل اصلی هویت و مشروعیت فرهنگی ملل مسلمان به شمار می‌آیند، تلاش می‌کند از مراکز تخصصی تحقیقاتی برای انجام دادن مطالعات و تحقیقات در زمینۀ آداب و رسوم شفاهی و فرهنگ عامّه در جهان اسلام بهره گیرد. سازمان همچنین از مراکز یادشده در گردآوری آداب و رسوم شفاهی و مستندسازی آن با استفاده از ابزارهایی جدید و کمک‌های مالی و فنی حمایت می‌کند.

این سازمان همچنین دست‌اندرکاران ذی‌ربط کشورهای عضوی را هدایت خواهد کرد که پایتخت کشورهایشان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شده است تا در برنامه‌های بزرگداشت پایتخت فرهنگی خود، برگزاری جشنواره‌های آداب و رسوم شفاهی و فرهنگ عامّه را بگنجانند.

بازنویسی بعضی از شاهکارهای میراث معنوی اسلامی به زبان ساده و چاپ مجدد آن‌ها به صورت نسخه‌های رایج در قطع‌های مختلف، و اعطای جایزۀ آیسسکو به بهترین ناشر میراث معنوی اسلامی از دیگر اقدامات این سازمان برای نوسازی میراث معنوی اسلامی است.

ب‌ــ میراث مادی اسلامی: سازمان آیسسکو توجه خود به میراث مادی اسلامی را به صورت مستندسازی‌، نگهداری و مرمّت آثار تاریخی، آموزش کارکنان متخصص، مدیریت موزه‌ها با استفاده از فناوری‌ اطلاعات و تلاش برای بازگرداندن آثار سرقت‌شده فرهنگ اسلامی انجام می‌دهد.

از آنجا که بناهای تاریخی اسلامی ویژگی‌های معماری و هنری خاصی دارند که آن‌ها را در جایگاه ویژه‌ای میان آثار مشابۀ سراسر جهان قرار می‌دهد، سازمان آیسسکو تلاش می‌کند در دستورالعمل‌های پی در پی خود توجه ویژه‌ای به آن‌ها مبذول نماید.

از دیگر فعالیت‌های سازمان آیسسکو در زمینۀ میراث مادی اسلامی، مرمّت کتاب‌های خطی است که در این زمینه علاوه بر حفظ محتوای علمی و آموزشی این کتاب‌ها ‌تأیید، دسته‌بندی، مستندسازی و مطالعه آن‌ها، در قالب محور «میراث فرهنگی و تمدنی: اصالت و تجدد»، بر جنبه‌های فیزیکی آن‌ها نیز توجه خواهد داشت.

علاوه بر این، سازمان آیسسکو در جهت حمایت از موزه‌ها و اشیای عتیقه به عنوان بخشی از میراث مادی اسلامی تأکید ویژه‌ای بر معرفی فناوری‌های جدید مدیریت موزه‌ها در کشورهای عضو انجام می‌دهد و طی این فعالیت‌ها نرم‌افزارهای تهیه‌شده از سوی سازمان در اختیار موزه‌ها قرار می‌گیرد و کارکنان موزه‌ها نیز برای استفاده از این نرم‌افزارها به منظور مستندسازی،‌ ثبت فهرست اشیا، عکاسی و حفظ محتوای تاریخی این موزه‌ها تحت آموزش قرار می‌گیرند.

این سازمان در خصوص حفظ اموال فرهنگی اسلامی از گزند غارت، تخریب و جعل، به تلاش خود برای بازگرداندن اموال فرهنگی مسروقه کشورهای عضو ادامه خواهد داد. این امر از طریق مبارزات مداوم، آگاهی‌بخشی دربارۀ این اموال فرهنگی در معرض خطر یا تخریب با استفاده از نرم‌افزارهای جدید، اینترنت، بانک‌های اطلاعاتی و مستندسازی بصری آثار تاریخی در موقعیت‌های جدید و اصلی آن‌ها تحقق می‌یابد.

سازمان آیسسکو همچنین برای صیانت اماکن تاریخی اسلامی در نظر دارد طرح جدیدی برای تهیۀ فهرست میراث اسلامی به منظور ثبت همۀ محل‌های تاریخی اسلامی و حفظ و نگهداری آن‌ها تدوین کند. این طرح به پنجمین اجلاس وزرای فرهنگ کشورهای اسلامی که در سال ۲۰۰۷ برگزار می‌شود تقدیم خواهد شد.

۲) تنوع فرهنگی و گفت‌وگوی تمدن‌ها:

همان گونه که در راهبرد فرهنگی جهان اسلام و برنامۀ عمل میان مدت (۲۰۰۱ــ۲۰۰۹) سازمان آیسسکو تأکید شده است، امروزه هیچ فرهنگی نمی‌تواند در انزوا به سر برد. در حقیقت، تنوع فرهنگی و تعامل بین فرهنگ‌ها و ملت‌ها واقعیتی مسلم است. بر همین اساس سازمان آیسسکو در برنامه‌های عمل ۲۰۰۱ــ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ــ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ــ۲۰۰۹ به ارتقای گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها توجه ویژه‌ای نموده است. از دیدگاه این سازمان، گفت‌وگو باید بر پایه‌ای استوار، احکام دقیق، احترام متقابل، برابری، عدالت و اجتناب از تعصبات و نفرت بنا گذارده شود. بر این اساس، سازمان در چارچوب برنامه‌های عمل و همکاری با سازمان‌های اسلامی، بین‌المللی و عرب اقداماتی را انجام داده است که این اقدامات عبارت‌اند از برگزاری نشست‌ها، سمپوزیوم‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی، انجام دادن مطالعات ویژۀ مربوط به گفت‌وگوهای بین ‌اسلامی، تقویت جایگاه مسلمانان در ساختن فرهنگ جهانی و انتشار نوشته‌های ارزشمند در این خصوص.

اساساً سازمان‌دهی گفت‌وگوی بین کشورهای ‌اسلامی، همبستگی اسلامی در حوزه‌های فرهنگ را تقویت خواهد کرد. این مهم از طریق اجرای «راهکار تقریب مذاهب اسلامی» و سازوکارهای اجرایی آن و همچنین راهکار همبستگی فرهنگی اسلامی ممکن است.

همچنین این سازمان از جوامع و اقلیت‌های مسلمان خارج از کشورهای اسلامی حمایت می‌کند. هدف از این فعالیت حمایت از موضوعات مربوط به مسلمانان و بهره‌برداری از مهاجران اندیشمند اسلامی برای کاهش فاصلۀ تمدن، فرهنگ و علم بین مسلمانان و سایر ملّت‌هاست.

الف‌ــ تقویت تنوع فرهنگی در جهان اسلام: در کلیه برنامه‌های فرهنگی سازمان آیسسکو، مباحث مربوط به تنوع فرهنگی درون جهان اسلام مورد توجه قرار می‌گیرد. هدف از این کار به تصویر کشیدن تنوع فرهنگ‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی جهان اسلام است. بدون تردید تنوع حقیقتی آشکار است، اما رسمیت آن هنوز در سراسر دنیا به صورت اهداف و ابزار اجرایی در سطوح مورد نیاز عملی نشده است.

بنابراین ضرورت تأکید بر تنگناهای تمدنی و فرهنگی فرا روی کشورهای عضو نیازمند ایجاد یک فرهنگ اسلامی است که در اصول و اهداف متعالی یکسان است، اما دارای شعب فرهنگی متنوعی است که همگی از یک فرهنگ اسلامی واحد نشأت می‌گیرند. در حقیقت،‌ پذیرش اصل «بده ــ بستان» در سطوح درونی و بیرونی بدون نفی ارزش‌ها و ویژگی‌های بارزی که ساختار فرهنگ اسلامی را تشکیل می‌دهند، ضرورت دارد. بدون تردید تمدن اسلامی دارای وحدت است، اما به لحاظ فقه و حقوق، نوسازی و احترام به آرا و عقاید دیگران متنوع می‌باشد.

به منظور دستیابی به این اهداف، برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، سازمان آیسسکو بر تداوم تلاش‌ها برای اجرای راهکار فرهنگی جهان اسلام و تقریب مذاهب اسلامی و ساز و کارهای اجرایی آن، همچنین بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی تأکید خواهد نمود.

برای دستیابی به این اهداف، ایجاد فرهنگی باز که نسبت به وحدت ریشه‌ها و اهداف خود اطمینان دارد و به روی خود و دیگران باز است ضرورت دارد. این برنامه‌ها و فعالیت‌ها همچنین به دنبال اجرای راهکار همبستگی فرهنگی اسلامی هستند که در چارچوب برنامۀ عمل قبلی برای حمایت از تمامی اشکال همبستگی و مشارکت بین ملت‌ها و مؤسسات اسلامی جهان از طریق گفت‌وگو و همبستگی فرهنگی میان مسلمانان ایجاد شده است.

هدف از این همبستگی حصول اطمینان از کمک اغنیاء به فقرا، کمک اراده‌های قوی به اراده‌های ضعیف و افراد توانمند به ناتوان‌هاست، بدین ترتیب ارزش‌های امت اسلامی تحقق خواهد یافت؛ امتی که اعضای آن همانند آجرهای یک بنای باشکوه از یکدیگر حمایت می‌کنند. نقش تنوع فرهنگی از طریق اجرای توصیه‌های بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی تقویت می‌شود.

برنامۀ وحدت و تنوّع فرهنگ اسلامی: این برنامه پس از تصویب بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی، که به عنوان سند مرجع این حوزه از آن استفاده می‌شود،‌ طراحی شده است.

در واقع ارزش این برنامه در این نکته پنهان است که وحدت را با ابعاد و اهداف آن و تنوع را به عنوان حقیقتی منشعب از وحدت با یکدیگر جمع می‌کند. هدف از این برنامه دستیابی به امنیت فرهنگی برای جهان اسلام در سایۀ تغییرات بین‌المللی و تنگناها و مسائل کنونی است. به منظور دستیابی به این هدف، فعالیت‌های این برنامه بر تداوم تلاش‌هایی تأکید دارد که برای اجرای راهکار فرهنگی جهان اسلام و سازوکارهای اجرایی آن انجام شده است. این امر از طریق توصیه‌ها و رهنمودهای شورای مشورتی اجرای راهکار فرهنگی جهان اسلام دست‌یافتنی است. این برنامه به ایجاد یک فرهنگ بشری برای امت اسلامی و ایجاد یک فرهنگ قدرتمند، باز و یک‌پارچه کمک می‌کند و در واقع به حراست از هویت فرهنگی منجر می‌گردد.

گفت‌وگوی فرهنگی و همبستگی میان مسلمانان: فعالیت‌های این برنامه بر ترسیم عوامل همبستگی و گفت‌وگوی میان مسلمانان از طریق راهبرد تقریب مذاهب اسلامی و پیش‌نویس راهبرد همبستگی فرهنگی اسلامی تأکید می‌نماید. راهبرد تقریب مذاهب اسلامی به سمت وحدت هدایت شده است، حال آنکه پیش‌نویس راهبرد همبستگی فرهنگی اسلامی حول محور تنوع است. هر دو استراتژی موضوع امت اسلامی را مد نظر دارد.

به منظور اجرای این برنامه، سازمان آیسسکو سازوکارهای جدیدی دربارۀ گفت‌وگو و همبستگی فرهنگی اتخاذ می‌نماید. سازوکارهایی نظیر سازمان‌دهی اردوهای کودکان و جوانان، سمپوزیوم‌های بین‌المللی با ویژگی‌ تنوع فرهنگی، و سازمان‌دهی سفرهای زیارتی برای کودکان مسلمان به کشورهای اسلامی از این نوع است. همچنین سازمان به تولید مطالب و مستندات سمعی و بصری که نشان‌دهندۀ ابعاد وحدت و تنوع در جهان اسلام است اقدام می‌نماید.

فعالیت‌های این برنامه همچنین مشتمل بر تحکیم روابط میان دانشمندان اسلامی (علما)، مؤسسات دانشگاهی، مراکز فرهنگی و سایر گروه‌ها به منظور غنی‌سازی گفت‌وگو و تقویت همبستگی در توسعۀ فعالیت‌های فرهنگی اسلامی است. هدف از این فعالیت کیفیت‌بخشی به اقدامات فرهنگ اسلامی برای رهبری تولیدات، انتشارات و توزیع، به‌دست‌آوردن قدرت رقابت و توان محافظت از هویت فرهنگی در مقابل تمام اشکال سیطره، تأثیرگذاری ماهرانه و ظریف و استانداردسازی برنامه‌ریزی‌شده سلایق، افکار، احساسات و رفتارهاست. این گونه فعالیت‌ها از نگارش زبان‌های ملل مسلمان با الفبای قرآنی و تهیۀ فرهنگ‌های لغت مختلف به زبان‌های ملل مسلمان و همچنین ترجمۀ شاهکارهای اسلامی به آن زبان‌ها به منظور ارتقای همبستگی در میان مسلمانان و حفظ وحدت و هویت آنان حمایت می‌نماید.

اجرای بیانیۀ اسلامی تنوع فرهنگی: فرهنگ اسلامی، همان‌گونه که از تاریخ و حقایق کنونی نیز نمایان است، فرهنگی است که دانش، کار، توسعه و احترام به تفاوت‌ها و به رسمیت شناختن تنوع را ستایش می‌کند. این فرهنگ، با انسان‌ها صرف نظر از دین و نژاد آن‌ها با بردباری، آزاداندیشی و روشن‌فکری رفتار می‌کند. سازمان آیسسکو فعالیت‌های مربوط به تنوع فرهنگی را از طریق تولید و توزیع اسناد و مستنداتی آغاز کرده که نشان‌دهندۀ آداب و رسوم و هنرهای مسلمانان و جشن‌های مذهبی آنان است. به علاوه، کتب و تحقیقات گوناگونی توسط سازمان در خصوص ابعاد مختلف فرهنگ و تمدن اسلامی در کشورهای عضو منتشر شده است که به نمایاندن تنوع فرهنگی و غنای فکری، معماری، هنری و ادبی مسلمانان کمک می‌کند.

به منظور اجرای دستورالعمل‌های برنامۀ میان مدت ۲۰۰۱ــ۲۰۰۹، که بر گسترش اجرای فعالیت‌های تنوع فرهنگی و در عین حال احترام به ویژگی‌های فرهنگی مسلمانان، از طریق مشارکت همگان در جهت منافع همگان تأکید می‌نماید، سازمان در نظر دارد فعالیت‌های گوناگونی در چارچوب این برنامه برای غنی ساختن تنوع و تقویت مشارکت خود در توسعۀ همه‌جانبه و پایدار انجام دهد. این هدف از طریق اهدای جوایز و پاداش به مؤسسات و افرادی تحقق خواهد یافت که در این حوزه فعالیت می‌نمایند و از طریق سازمان‌دهی کاروان‌های فرهنگی، نمایشگاه‌های هنری و همکاری فشرده با کانال‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های الکترونیکی برای به تصویر کشاندن تنوع فرهنگی کوشش می‌نمایند.

این فعالیت همچنین از طریق تشویق به ترجمه و انتشار شاهکارها و آثار ادبی در خصوص اندیشه‌ها، هنرها، ادبیات و معماری اسلامی، بسترسازی تولید مشترک برنامه‌های تلویزیون، مطالعات میدانی و مستندسازی در خصوص تنوع فرهنگ اسلامی و کمک‌های مختلف آن به غنی‌سازی تمدن بشری و افزایش گفت‌وگو، تفاهم و همسویی بین تمدن‌ها و افزایش پروژه‌های علمی و مطالعات فنی انجام خواهد شد که هدف آن ترویج استفاده از تقویم هجری برای ترسیم تنوع فرهنگ اسلامی است.

ب‌) فعالیت های فرهنگی اسلامی در غرب: سازمان آیسسکو به منظور توجه کافی به مسلمانان در غرب، دو راهبرد تدوین کرده است که عبارت‌اند از

۱) راهبرد نحوۀ اجرای فرهنگ اسلامی در غرب؛[۷]

۲) راهکار بهره‌گیری از استعدادهای مسلمان مقیم غرب.[۸]

سازمان آیسسکو در اجرای «استراتژی نحوۀ اجرای فرهنگ اسلامی در غرب»، حمایت از مؤسسات اسلامی خارج از جهان اسلام و هماهنگ ساختن فعالیت‌ها و یکسان‌سازی پیام آن‌ها را در دستور کار خود قرار داده است، به طوری که بتوانند مدافع مسلمانان باشند و بدون نفی قوانین کشورهای میزبان و اصول اسلام از حقوق آنان دفاع کنند. همچنین کودکان مسلمان در غرب با توجه به یک‌پارچه‌سازی فرهنگی مورد توجه این سازمان هستند. به علاوه، تلاش‌های ویژه‌ای برای حصول اطمینان از احترام مقامات کشورهای میزبان به اعتقادات مسلمانان انجام می‌دهد. افزون بر این، سازمان از این مؤسسات اسلامی حمایت می‌کند تا در پاسخ به ادعای کذب علیه اسلام، چهره راستین اسلام و مسلمانان را اعاده کند.

در این خصوص، سازمان به منظور اجرای فعالیت‌های فرهنگی در غرب و توسعه سازوکارهای اجرایی آن «شورای عالی آموزش‌وپرورش و فرهنگ در غرب»[۹] را تشکیل داده است. این شورا تشکلی است که برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی در غرب از طریق هماهنگی بین مراکز فرهنگی ایجاد شده است. همچنین این شورا به مسائل و مشکلات مسلمانان خارج از دنیای اسلام، به ویژه مسائل مذهبی، آموزشی و اجتماعی و زندگی فرهنگی آنان رسیدگی می‌کند.

سازمان در اجرای رسالت خود جلسات گوناگونی را با حضور رؤسای مراکز و انجمن‌های فرهنگی در اروپا، امریکای لاتین، کشورهای حوزه کارائیب و آسیا برگزار می‌نماید.

سازمان فعالیت در این مسیر را با تشریک مساعی مؤسسات جامعۀ مدنی غربی و دانشگاه‌ها ادامه می‌دهد تا آنان را نسبت به همکاری با مؤسسات فرهنگی اسلامی خارج از جهان اسلام ترغیب نماید. سازمان برنامه را با مجموعه‌ای از سمپوزیوم‌هایی آغاز نموده که در شهرهای «لیل» فرانسه و «بندر جنوا»ی ایتالیا به دلیل انتخاب آن‌ها به عنوان پایتخت‌های فرهنگی اروپا در سال ۲۰۰۴ برپا کرده است و به منظور ایجاد پیوند بین مؤسسات فرهنگی اسلامی با سایر مؤسسات غربی تلاش می‌نماید تا تبلیغات رسانه‌ای مخدوش‌کننده تمدن اسلامی را خنثی سازد و تحریفات موجود در کتب درسی غربی را بر طرف کند.

پی‌نوشت‌ها

دکتر غلامرضا کریمی

مدرس دانشگاه و دبیرکل کمیسیون ملی آیسسکو در جمهوری اسلامی ایران.

[۱]- Charter of the Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization, Adopted by the Founding Conference (Fez, ۱۴۰۲ H/ ۱۹۸۲).

[۲]- Ibid.

[۳]ــ راهبرد فرهنگی جهان اسلام، ترجمه محمد مقدس،‌ گردآورنده: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ‌تهران: الهدی، ۱۳۸۰، صص ۱۲۰ــ۱۱۹

[۴]ــ همان، صص ۱۳۱ــ۱۲۷

[۵] - Three – year Action plan.

[۶]- Islamic Declaration on Cultural Diversity, Adopted by the ۴th Islamic Conference of Culture Ministers, Algiers – December ۲۰۰۴, P.۳.

[۷]- The Strategy for Islamic Cultural Action in the West

[۸] - The Strategy for Benefiting from Migrant Muslim

[۹] - The Supreme Council for Education and Culture

[۱۰] - Three – Year Action Plan and Budget for the Tears ۲۰۰۷-۲۰۰۹, ۹th General Conference of

ISESCO Rabat, Kingdom of Morocco, December ۲۰۰۶, p.۲۱۶.

[۱۱]. Implementing plan of the Strategy for Benefiting from Muslim Competencies in the West, Adopted by the ۴th Islamic Conference of Culture Ministers, (Algiers, December ۲۰۰۴), p.۲

این سند توسط کمیسیون ملی آیسسکو در جمهوری اسلامی ایران ترجمه و چاپ شده است.

[۱۲] - Ibid , pp.۲۹-۳۸

[۱۳]ــ غلامرضا کریمی، تعهد نامه رباط، تهران، کمیسیون ملی آیسسسکو، ۱۳۸۵

[۱۴] - Project of ISESCO, S Center for Documentation and Cultural Policies.

[۱۵] - Three Action Plan… pp.۲۱۴,۲۲۰

[۱۶] - Ibid, pp.۲۲۸- ۲۴۳

---