آیا به روح تان غذای کافی می دهید

تاثیر یک عفونت یاخته ای در تغییر رفتارها

وضعیت‌ها و بیماری‌هایی که توانایی تغییر رفتار، عادت‌ها و شخصیت ما را داشته باشند، همواره مورد توجه بوده‌اند. گاه در فیلم‌ها و کتاب‌ها و کمیک‌بوک‌ها نشانی از آنها می‌توان یافت و گاهی افسانه‌ها و واقعیت‌هایی از کاربرد سیاسی و نظامی آن در گوشه و کنار می‌خوانیم. کنترل ذهن، آزمایش‌های روانشناسی، دستکاری گروهی (Crowd manipulation)، پروپاگاندا، شست‏وشوی مغز، همه و همه مطالبی هستند که در مورد آنها می‌شود ساعت‌ها مطلب خواند و تعمق کرد. اما اگر گمان می‌کنید این کارها فقط از عهده دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ و سازمان‌های مخوف امنیتی برمی‌آید، سخت در اشتباهید! چنین کاری را حتی یک تک‌یاخته ساده هم می‌تواند با مغز ما انجام دهد! ۱۰ تا ۲۰درصد مردم انگلستان به عفونتی به نام توکسوپلاسموز آلوده هستند. این عفونت به وسیله تک‏یاخته‏ توکسوپلاسما (Toxoplasma gondii) ایجاد می‌شود.

به‌تازگی یک گروه پژوهشی، در تحقیقی متوجه شده که ابتلا به این عفونت می‌تواند میزان تولید دوپامین بدن را تحت‏تاثیر قرار دهد. یافته آنها ثابت می‌کند که ابتلا به این انگل در پستانداران، می‌تواند مقدار دوپامین بدن آنها را تغییر بدهد. دوپامین یک میانجی عصبی بسیار مهم است که ترشح زیاد یا کم آن در اختلالات روانپزشکی مثل شیزوفرنی (روان‌گسیختگی)، بیش‌فعالی و پارکینسون نقش دارد. دوپامین مراکز لذت و پاداش مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باعث پاسخ احساسی ناشی از ترس هم می‌شود. پس این تحقیق نشان می‌دهد که اختلالات روانی را در مناطقی که این عفونت شیوع دارد، باید با نگرشی جدید درمان کرد.

این تحقیق، روی جوندگان انجام شده است. پژوهشگران متوجه شده‌اند که چگونه یک عفونت خاص می‌تواند رفتار این جانداران را تغییر دهد. جالب‌ است که این تغییر رفتار در راستای منافع این انگل‌ها هم صورت می‌گیرد چراکه موشی که به توکسوپلاسموز مبتلا شده است، ترس ذاتی خود از گربه‌ها را از دست می‌دهد و به این ترتیب احتمال گرفتار شدن و خورده شدن موش افزایش می‌یابد. به این ترتیب، انگل این شانس را پیدا می‌کند که به میزبان اصلی خود برگردد و چرخه حیاتش تکمیل شود! موسسه پژوهشی استنلی و مرکز پزشکی «دانهیل مدیکال تراست» پشتیبان این تحقیق بود و گروهی از دانشمندان دانشگاه لیدز آن را به انجام رسانده‌اند. این پژوهش تکمیل‌کننده تحقیق قبلی است که نشان می‌داد ابتلا به توکسوپلاسما باعث کند شدن آنزیم‌های سازنده دوپامین در ژنوم جانداران می‌شود.

البته تاریخچه شک به رابطه توکسوپلاسموز با اختلالات روانی به سال ۱۹۵۳ برمی‌گردد و از آن زمان، تحقیقات بسیاری نوعی رابطه بین این دو را نشان می‌داد ولی تا زمان انجام این تحقیق تازه، دانشمندان نتوانسته بودند نشان دهند که توکسوپلاسما از طریق افزایش تولید دوپامین است که اثر خود را اعمال می‌کند.

انسان‌ها، میزبان‌های تصادفی توکسوپلاسما هستند. علایم این بیماری در انسان‌ها به صورت‌های مختلف بروز می‌کند. توکسوپلاسموز حاد می‌تواند به صورت تب، علایم شبیه آنفلوانزا، دردهای عضلانی و بزرگ شدن غدد لنفاوی (لنفادنوپاتی) بروز کند. بزرگ شدن غدد لنفاوی متعاقب این عفونت ممکن است ماه‌ها طول بکشد. البته ابتلا به عفونت در ۵۰ تا ۷۰درصد موارد ممکن است کاملا بدون علامت باشد. ابتلا به این عفونت در خانم‌های حامله (به‌خصوص در سه ماه اول) اثرات متعددی روی جنین می‌گذارد که به صورت میکروسفالی (کوچکی سر)، عقب‌ماندگی ذهنی، هیدروسفالی و ناهنجاری‌های چشمی هستند. توکسوپلاسما می‌تواند چشم را هم درگیر کند. بیمار‌انی که توکسوپلاسمای چشمی دارند، با مشکل تاری دید مراجعه می‌کنند و معاینه آنها، درگیری شبکیه را به صورت لکه‌های سفید و زرد پنبه‌مانند در شبکیه نشان می‌دهد. اما توکسوپلاسما همان‌طور که گفته می‌شود، می‌تواند مغز را هم درگیر کند.

کیست این تک‌یاخته در هر جایی از مغز از ساقه مغز و هیپوفیز گرفته تا عقده‌های قاعده‌ای می‌تواند بنشیند. دانشمندان طی سال‌ها متوجه شده‌اند که بین عفونت مزمن و مخفی بیماری (مرحله latent) با پاره‌ای از تغییرات رفتاری ارتباطی وجود دارد. مثلا برخی از تحقیقات نشان داده‌اند که توکسوپلاسموز باعث کاهش اشتیاق برای یافتن چیزهای تازه و تاخیر در واکنش می‌شود. حتی بر اساس یک تحقیق افراد مبتلا، دو و نیم برابر بیشتر نسبت به افراد غیرمبتلا تصادف می‌کنند! البته باید در تفسیر این یافته تامل کرد چراکه ممکن است افرادی که شانس بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند از لحاظ اجتماعی و فرهنگی همان افرادی هستند که در رانندگی بی‌مبالات‌ترند. پژوهش در مورد تغییرات رفتاری متعاقب توکسوپلاسموز کار ساده‌ای نیست، چراکه باید با دقت دو گروه شاهد غیرمبتلا و گروه مبتلا به این بیماری را تحت نظر قرار داد و سپس تغییر رفتار گروه مبتلا را با گروه شاهد مقایسه کرد. به علاوه بررسی تغییرات رفتاری، چون نسبتا کمتر عینی است، کار دشواری به حساب می‌آید. اما با وجود این دشواری، برخی از تغییرات رفتاری مثل بی‌توجه شدن به قوانین و افزایش حس حسادت در مردان مبتلا و برعکس این حالت، رفتار گرم‌تر و دوستانه‌تر در زنان مبتلا، متعاقب ابتلا به توکسوپلاسموز نشان داده شده است.

تصور نکنید توکسوپلاسموز بیماری شایعی نیست. با بررسی پادتن‌ها یا آنتی‌بادی‌های ضد این تک‏یاخته در خون افراد مشخص شده است در دنیا ۳۰ تا ۶۵ درصد افراد مبتلا هستند. البته درصد ابتلا از کشوری به کشور دیگر متغیر است. مثلا در فرانسه ۸۸ درصد افراد، در آلمان، هلند و برزیل ۶۸ تا ۸۰ درصد و در کره تنها ۳/۴ درصد افراد مبتلا هستند. البته این موضوع را باید با دقت تفسیر کنید و مواظب باشید که از روی اشتباه هر تغییر رفتاری را به این عفونت منتسب نکنید یا تصور نکنید که سرانجام هر عفونتی با این تک‌یاخته، اختلال روانی و رفتاری است! تغییرات رفتاری ناشی از توکسوپلاسموز دستمایه ساخت و نوشتن تعدادی رمان و فیلم و سریال هم شده است. مثلا یکی از قسمت‌های فصل اول سریال House M. D، در مورد این بیماری است.

اما در پایان بد نیست به جای اینکه به یک تک‌یاخته فکر کنیم و از اثراتش بر ذهن‌مان واهمه پیدا کنیم، قدری هم در مورد عوامل دیگری که مخفیانه در ذهن‌ها می‌نشینند و همچون خوره‌ای، به‏تدریج توان ذهنی، پردازشی، تخیل و رفتارهای اجتماعی دوستانه را در ما می‌کاهند، فکر کنیم. آیا ما به اندازه ظاهرمان، به ذهن‌مان فکر می‌کنیم و مواظبش هستیم؟ آیا غذای روحی کافی در اختیارش قرار می‌دهیم؟ چگونه از رخوت و کند شدنش جلوگیری می‌کنیم؟ یا اینکه همچون موشی که از گربه نمی‌ترسد، ما هم عاجز از حفاظت از سلول‌های خاکستری‌مان در برابر دشمنان پیدا و ناپیدای آن هستیم.

علیرضا مجیدی