دروغ توجیه یا مصلحت

کارمند مضطرب به نظر می رسد, در پاسخ به دیگر کارمندان می گوید خواهرم از نردبان افتاده و دست و پایش شکسته است, باید چند روزی از وی نگهداری کنم, با این وضعیت برای مرخصی گرفتن چه کنم

کارمندان که آن روز سوژه درست و حسابی برای نقل کردن خاطراتشان در زمینه شکستگی پیدا کرده اند به او می گویند: نگران نباش ما کارت را انجام می دهیم برو با خیال راحت از خواهرت پرستاری کن. کارمند موفق می شود چند روزی از محیط کار فاصله بگیرد.

یکی از مهارتهای مهم زندگی، اداره مطلوب امور و حفظ روابط سالم میان افراد خانواده و جامعه است. اما در این میان پاره ای از آسیبها مانع ایجاد و حفظ این روابط می شوند که دروغگویی یکی از آنهاست.

براستی دروغ چیست؟ چه تأثیری در زندگی انسان دارد؟ چرا در اخبار و احادیث این چنین نکوهش شده است؟!

اگر واقع بین باشیم، باید اعتراف کنیم که هر کدام از ما کم و بیش دروغ را تجربه کرده ایم، البته میزان این دروغها و مصلحتی بودن یا نبودن آنها در میان افراد مختلف با موقعیتهای متفاوت فرق می کند، اما شکی نیست که همه ما گاهی دروغ گفته ایم.

انسان دروغ گفتن را از سن ۴ تا ۵ سالگی می آموزد. این زمانی است که او برای اولین بار متوجه می شود که حقیقت، از نظر دیگران یکسان نیست.

کودک در این دوره به قدرت بیان و توانایی کلمات پی می برد و از کلمات برای بیان خواسته ها، احساساتش و گاهی دروغ گفتن استفاده می کند.

این دروغهای اولیه از روی خباثت و بداندیشی نیست، بلکه او می خواهد ببیند که تواناییش در تغییر و اداره موقعیت تا چه حد است.

سرانجام زمانی می رسد که کودکان برای فرار از موقعیتهای ناگوار یا دردسرهای ناشی از شیطنت خود و برای بدست آوردن آنچه می خواهند، به دروغ متوسل می شوند.

● دروغهای مصلحتی!

عفت فیاضی، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی، در این باره می گوید: دروغهای مصلحتی که برای دفاع یا حمایت شخصی به کار می رود و هیچ پیامد منفی در برندارد مشکل چندانی ایجاد نمی کند، اما شخصی که در بیشتر موارد و درباره هرچیز، از امور بسیار مهم گرفته تا پیش پا افتاده ترین مسایل خود را مجبور به دروغ گفتن می کند، در این زمینه مشکل دارد.

به اعتقاد او، این افراد، دروغگویان بیمار یا مبتلا به بیماری دروغگویی نامیده می شوند که البته بیشتر یک تشریح موقعیت محسوب می شود نه تشخیص بیماری.

از دیدگاه این کارشناس ارشد و روان شناسی بالینی، معمولاً دانستن این نکته برای شخص فریب خورده بسیار مهم است که شخص دروغگو دانسته به این کار دست زده یا خود نیز حرفهای خود را باور داشته است و در حقیقت خودش را هم گول زده است.

فیاضی در ادامه می گوید: از سوی دیگر، اشخاصی که به عمد و بیش از حد، به منظور سود شخصی دروغ می گویند، به اختلال شخصیت «جامعه ستیزی»، مبتلا هستند در نتیجه مدام دچار درگیریهای قانونی می شوند.

وی سپس تأکید می کند، از نظر اخلاقی، جامعه تحمل دروغگوها را ندارد، زیرا او اعتماد دیگران را در هم شکسته و حتی یک دروغ می تواند موجب شود که دیگر به او اعتماد نکنیم.

فیاضی به خانواده ها یادآوری می کند؛ به عنوان پدر و مادر مهمترین پیام شما درباره دروغگویی به فرزندتان این است که همواره با او صادق باشید تا با شما صداقت داشته باشد. همچنین به او تأکید کنید واقعیت هر قدر هم بد و ناراحت کننده باشد، باز هم ترجیح می دهید که ناگوارترین حقایق را بشنوید تا اینکه فریب خورده و مشتی دروغ تحویل بگیرید.

● اعتماد متقابل مقدس ترین ارزش

این کارشناس ارشد روان شناسی تأکید می کند؛ به فرزندتان بگویید که در رابطه شما و او چیزی به اندازه اعتماد متقابل با ارزش و مقدس نیست و در نتیجه در هر شرایطی دوستش دارید و خیر و صلاحش را می خواهید. برای مثال باید چنین بگویید: من ترجیح می دهم بشنوم که تو به میهمانی ای که من با آن مخالف بودم رفته ای تا به منزل همکلاسی ات برای درس خواندن! من صداقت تو را بسیار با ارزش می دانم و محدودیتها را با توجه به میزان قابل اعتماد بودن تو برقرار می کنم. هر چه این اعتماد بیشتر باشد، محدودیتهای تو نیز کمتر خواهد بود.

چون در روایات نقل شده است: «کسی که راضی به انجام دادن عملی از سوی دیگران باشد، مانند آن است که خود آن عمل را انجام می دهد»

● دروغ گفتن در زبان خلاصه نمی شود

محبوبه ناصری، کارشناس ارشد الهیات و مدرس حوزه علمیه، شیوه دروغ گفتن را فقط با زبان نمی شناسد، بلکه به اعتقاد او دروغ گاهی با استفاده از دیگر اعضای بدن نظیر دست، پا، حالات اشاره و... صورت می گیرد برای مثال اگر انسان در مسیر نادرست گام بردارد، خلاف واقعیت مطلبی بنویسد یا زمانی که کسی دروغ می گوید با تبسم، تعجب و تأیید نشان دهد که راضی به این عمل بوده، دروغ گفته است.

از دیدگاه این مدرس حوزه علمیه اگر شخصی به سبب مقام، مال یا آبرو و حیثیتش زمینه ساز به وجود آمدن دروغ و یا ترویج آن شود و یا به افزایش سوء ظن، تنفر و وسواس در خود و دیگران دامن بزند، مرتکب گناه شده است. حتی اگر خود به طور مستقیم اقدامی به دروغگویی نکرده باشد.

ناصری در ادامه خاطرنشان می کند گرچه ممکن است فرد با توسل به دروغ به اهدافش دست پیدا کند، اما چون بنیادی که با گناه استوار می شود پایدار نیست، در این صورت سعادتمند نخواهد بود.

وی در این باره به ذکر مثالی می پردازد و می گوید: ساختمانی که با پایه استوار و محکم بنا می شود، بسیار مستحکم تر از ساختمانی است که بنای سست و ضعیفی دارد.

او در ادامه به حدیثی از امام صادق(ع) استناد می کند که می فرمایند: دروغگو، فراموشکار است و می گوید: این افراد چون دچار فراموشی هستند، در مواردی نزد مردم رسوا خواهند شد.

به گفته این کارشناس ارشد الهیات، افراد دروغگو کمبود شخصیت دارند و به خاطر جبران این کمبود متوسل به دروغ می شوند.

ناصری سپس، می افزاید: از عیسی بن مریم(ع) نقل شده است که می فرماید: درغگو تا آن جا جمال و وقارش از بین می رود که مردم از او متنفر شوند.

● راههای شناخت دروغ

فیاضی در این باره می گوید: اکثر ما کوشش می کنیم بفهمیم شخصی واقعاً در حال دروغ پردازی است یا خیر، تا بتوانیم تصمیم بگیریم که می توانیم به او اعتماد کنیم یا اینکه ممکن است گول خورده و تحقیر شویم. از دیدگاه او، گرچه هیچ روش بدون خطا و صددرصد صحیحی، برای تشخیص چنین موضوعی وجود ندارد، اما معمولاً سرنخهایی در زمینه شیوه رفتاری شخص نظیر طفره رفتن از نگاه مستقیم، تغییر صدا و گفته های متناقض وجود دارد، که می تواند امکان چنین عملی را اثبات کند.

وی در ادامه می گوید: به هر حال اگر شما، از جمله افرادی هستید که تمام مدت درباره امور پیش پا افتاده دروغ می گویید، به احتمال بسیار زیاد دچار مشکلی هستید که اگر در حال حاضر چنین نباشد، در نهایت شما را به بن بستهای اساسی در روابط اجتماعی و خصوصی، امور مالی و یا قانونی خواهد کشاند. پس اولین گام برای مقابله با این پدیده ناخوشایند روانی، این است که به عاملی که سبب روی آوردن به دروغ می شود، نظیر تمایل به جلب توجه دیگران، محبوب بودن، ترس از مواجهه با واقعیت و علاقه به ایجاد هیجان در زندگی، پی ببرید.

محبوبه بوری