خمس به مثابه یک واجب الهی‏

خمس چهارمین منبع از منابع مالی دولت اسلامی است. خمس به عنوان یک پنجم مال از واجبات اسلامی است. در کنار دیگر واجبات اسلامی مانند زکات، نماز، حج و جهاد، واجب دیگری به نام خمس وجود …

خمس چهارمین منبع از منابع مالی دولت اسلامی است. خمس به عنوان یک پنجم مال از واجبات اسلامی است. در کنار دیگر واجبات اسلامی مانند زکات، نماز، حج و جهاد، واجب دیگری به نام خمس وجود دارد که تحت شرایط و ضوابط خاصی که فقهای اسلام در کتب فقه عنوان کرده اند بر افراد واجب است آن را انجام دهند.

علمای شیعه بر این باورند که وجوب خمس فی الجمله از ضروریات اسلام است و قرآن و سنت و اجماع هم بر آن دلالت دارد. از امام باقر (ع) آمده است: بر کسی حلال نیست و جایز نمی باشد از مال خمس داده نشده چیزی بخرد و در آن تصرف نماید مگر اینکه حق ما را بر ما برساند. خمس در مازاد از مخارج سالانه است. مبدأ و سالی که خمس از آن محاسبه می شود برای کسی که شغل و کارش کسب و اکتساب است زمانی است که شروع به کسب می کند و اگر کاسب نیست ولی فایده و غنیمتی به دستش افتاده است مبدأ سالش زمان پیدایش و حصول آن فایده و غنیمت می باشد.‏

مواردی که خمس در آنها لازم و واجب است هفت مورد می باشد: غنایم به دست آمده از کفار به واسطه جنگ با مسلمانان. اولین مورد از مواردی که متعلق خمس است چیزهایی است که به عنوان غنایم از کفار حربی و در حال جنگ به دست مسلمین می افتد مشروط بر اینکه این غنایم از کفاری به دست مسلمین در آید که در پناه اسلام و مسلمین نباشد و در اثر جنگ با آنان به دست مسلمین افتاده باشد و این جنگ و پیکار با اذن امام باشد. دومین مورد از موارد هفتگانه که متعلق خمس است و باید خمس آن را پرداخت کرد، معادن است. خمس درباره معادن طلا، نقره، مس، آهن و فولاد واجب است. امام باقر (ع) فرموده اند: در خود گوگرد و نفت و امثال اینها که از زمین خارج می شود خمس واجب است.

سومین مورد از موارد خمس کنز است. کنز آن مال و چیزی است که در زمین و یا کوه و یا دیوار و یا در میان درخت ذخیره شده باشد و معیار در کنز و یا گنج تشخیص عرف است. چهارمین مورد غوص است. یعنی بر هر چیزی که از دریا به دست آید خمس تعلق می گیرد. پنجمین مورد مال حلال که با حرام مخلوط شده باشد نیز متعلق خمس است که با کنار گذاشتن مقدار یک پنجم از ممال موجود کل مال باقی حلال می شود و مصرف آن جایز می گردد. ششمین مورد تعلق خمس بر زمینی که اهل ذمه از مسلمانان خریداری کرده اند. هفتمین مورد از موارد تعلق خمس آن چیزهایی است که از خرج و هزینه سالیانه اشخاص بماند چه این هزینه مال خود شخص باشد و یا مخارج اهل و عیالش باشد.‏

اختیارات اخذ خمس در حوزه امامت و رهبری امت و دولت اسلامی است و در مواقعی که صلاح بداند می تواند دست مردم را باز بگذارد و همین طور می تواند با توجه به مصالح اسلام و امت اسلامی به مقدار زکات بسنده کرده و از خمس عفو کند و می تواند به مقدار نصف اکتفاء کند.

بالاخره خمس و دیگر مقررات مالی در اختیار دولت اسلامی است و این احتمال وجود دارد که در بعضی از موارد اساساً خمس همان جای زکات مقرر شده است و چون زکات را حکام جور می گرفتند و در مسیر فاسد مصرف می کردند امام معصوم (ع) در جای آن مقداری را به عنوان خمس مقرر فرمودند و در دفاع از حکومت حق استفاده کردند و در این باره باید مقدار بیشتری اندیشیده شود و تدبر به عمل آید. شاید در خیلی از برخوردهای فکری اثرات زیادی داشته باشد و در این راه از راهنمایی صاحب نظران و فقیهان عالم به زمان استفاده شود.

یحیی علوی