روایت موسیقایی فرشتگان از پیامبر ص

نگاهی به سوئیت سمفونی رسول عشق و امید به رهبری لوریس چكناواریان

چند روز دیگر یعنی دقیقاً از ۱۹مردادماه به مناسبت روز مبعث، كنسرت موسیقی «رسول عشق و امید» توسط اركستر سمفونیك تهران به رهبری «لوریس چكناواریان» به مدت ۱۰ شب در تالار وحدت برگزار می شود.

پیش از این قرار بود این اثر موسیقی كه با همكاری مركز هنرهای نمایشی، دفتر امور موسیقی و شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد رودكی اجرا می شود، طی ۵ روز به صحنه برود، اما استقبال مخاطبان از پیش فروش بلیت ها باعث شد كه این اجرا ۵ روز دیگر نیز تمدید شود. در این اثر كه تلفیقی از موسیقی،حركات موزون، نور، افكت های صوتی و تصویری است ۱۶۰ نفر از هنرمندان، روی صحنه هنرنمایی خواهند كرد.

«لوریس چكناواریان» در نظر دارد ۲۰ قطعه از آثار خود را كه ۱۲ قطعه آن از ساخته های جدید است و مقاطعی از زندگانی پیامبران و امامان را به تصویر می كشد، در این سمفونی اجرا كند كه این آثار شامل وفات و مبعث پیامبر اكرم(ص)، تولد حضرت مسیح(ع)، عیدغدیر خم و ازدواج و شهادت حضرت علی (ع) قبل و بعد از واقعه كربلا هستند.

در جریان برگزاری بیست و دومین جشنواره موسیقی فجر كه در بهمن ماه در تالار وحدت برگزار شد، داستان این سمفونی یك ساعت و نیمه اجرا شد. داستانی كه توسط «سیدمهدی شجاعی» نوشته شده بود و ژاله صادقیان و داریوش كاردان راویان این كار یك و نیم ساعته بودند. در شب های برگزاری این سمفونی، اركستر فیلارمونیك ارمنستان با ۶۰نوازنده به همراه گروه كر نوری به سرپرستی علیرضا شفقی نژاد قطعات «هاله لویا» ساخته هندل، «آوه ماریا» ساخته «باخ - گونو»، «دزیره» و «لاكریموزا» ساخته های «موتزارت»، «تولد حضرت محمد (ص)» ساخته چكناواریان، ۳ قطعه محمد رسول الله (ص) از موریس ژار، «پیوند حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س)»، «عید غدیر»، «رحلت پیامبر(ص)»، «محمد رسول الله»، «جنگ»، «عاشورا»، «پس از عاشورا با اسیران»، «دعا به درگاه خدا»، «در انتظار فرج» از ساخته های چكناواریان و امام علی (ع) ساخته فرهاد فخرالدینی را اجرا كردند. باید منتظر ماند و دید در اجرای آینده این قطعات چند دقیقه خواهند بود و داستان های موسیقایی را كه خود چكناواریان نوشته است، در مقایسه با آثار قبلی كه او در سمفونی اش استفاده كرده بود چگونه اند؟

چكناواریان پیش از این هم تجربه اجراهای این چنینی را در تالار وحدت داشت كه از جمله آنها می توان به اجرای قطعاتی چون لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و فرهاد و شیرین اشاره كرد كه همه آنها با دكلمه ژاله صادقیان و اجرای اركستر فیلارمونیك ارمنستان اجرا شدند.

«لوریس چكناواریان» آهنگساز و رهبر این سمفونی كه در حال حاضر رهبری اركستر سمفونیك ارمنستان را نیز به عهده دارد، در مورد ویژگی های این اثر می گوید: «سمفونی عشق و امید» در برگیرنده ۲۰ قطعه جدید از سروده های سید مهدی شجاعی با آهنگسازی خودم است كه با فرمی جدید و با نورپردازی های متناسب با حال و هوای هریك از قطعات اجرا می شود. داستان سمفونی «رسول عشق و امید» با حفظ چارچوب كلی، از جهت محتوا دچار تغییرات اساسی در شیوه آهنگسازی شده است و با اجراهای گذشته گروه ارمنستان در جشنواره موسیقی فجر كاملاً متفاوت است. به عنوان نمونه قطعه «امام علی» با آهنگسازی فرهاد فخرالدینی كه در گذشته اجرا شده بود در این كنسرت حذف و قطعه جدیدی با آهنگسازی خودم درباره امام علی(ع) نوشته شده است. در مجموع «رسول عشق و امید» كه بهمن ماه در جشنواره موسیقی فجر اجرا كردیم شامل قطعاتی از ساخته های من و چند آهنگساز دیگر بود، اما این بار تمام آهنگ ها از ساخته های خودم و تقریباً مخصوص این برنامه است. سمفونی «رسول عشق و امید» درباره به مبعث رسیدن حضرت رسول(ص) و همچنین ارتباط حضرت محمد(ص) با حضرت علی(ع) و به ترتیب سایر بزرگان دین است كه به شیوه جدیدی تعریف شده است همچنین قرار است قطعاتی چون «آوه ماریا»، «دزیره» و «لاكریموزا» اجرا شود.

این رهبر اركستر در خصوص دكلمه خوانی در این اجرا گفت: از آنجایی كه این اجرا متفاوت خواهد بود، ممكن است دكلمه خوانی نیز از برنامه حذف شود، اما هنوز چیزی مشخص نشده است. این آهنگساز بیان داشت:«رسول عشق و امید» به زندگی حضرت محمد (ص)،حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) و دیگر امامان می پردازد و از آنجایی كه از كودكی داستانهای زندگی این بزرگواران را می دانستم و با احترامی كه برای ایشان قائل بودم اقدام به ساخت چنین قطعه ای كردم. همچنین در این سمفونی به وقایعی چون واقعه غدیر خم و عاشورا و در آخر به غیبت امام زمان (عج) پرداخته خواهد شد.

لوریس چكناواریان «رسول عشق و امید» را یك سمفونی صرف با چارچوب های مشخص و كلاسیك یك سمفونی نمی داند بلكه آن را سوئیت سمفونی می خواند چرا كه این اثر داستانی را تعریف می كند و با داشتن حركات موزون ریتم خاصی را به وجود می آورد به همین دلیل عنوان سمفونی برای این اجرا صحیح نیست. به هر حال اساس موسیقی این برنامه را ملی و مذهبی می دانم و برداشت شخصی خودم را در ساخت آن داشته ام و رنگ آمیزی موسیقی شخصی است؛ قطعات پشت سر هم اجرا می شوند و پرده ای در بین آن وجود ندارد. همچنین یك راوی در فهم و انتقال موضوع داستان به مخاطب كمك خواهد كرد.

سید مهدی شجاعی نویسنده متن سوئیت سمفونی رسول عشق و امید در مورد روند ساخت سرودن داستان ها و اشعار این سمفونی می گوید: آقای چكناواریان پیشنهاد داد تا یك سمفونی همراه با كلام در ارتباط با شخصیت پیامبر اكرم(ص) ساخته شود. این اتفاق غیرمنتظره را هدیه ای از چكناواریان به هموطنان مسلمان می دانم.

شاید برای خیلی ها جالب باشد كه آهنگسازی مسیحی چون چكناواریان ساخت قطعه ای در مورد زندگی پیامبر مسلمانان را سرلوحه كار خود قرار داده اما او خودش معتقد است كه كارش دور از ذهن نبوده و همیشه تصمیم داشته كه چنین كاری را انجام دهد. او می گوید: «من در وهله نخست ایرانی ام، با فرهنگ و سنت ملی كشور خود بزرگ شده و از آغاز كودكی توجه بسیاری به موسیقی مذهبی داشته ام. در فعالیت های گذشته ام خصوصاً در ساخت اپرای رستم و سهراب و تشییع جنازه سهراب از قطعات مذهبی استفاده كردم و همیشه قصد داشتم تا مفاهیم مذهبی ایران را با كسب موسیقی كلاسیك، به زبان بین المللی با ریتم و سنت خود بسازم، به گونه ای كه همه دنیا حرف ما را بفهمند. من ایرانی ام و از بچگی با این پیامبر بزرگ و همچنین دین اسلام آشنا بوده و هستم. كلاس عربی رفته ام، با مسلمانان زندگی كرده ام، از جاهای مختلف وصف پیامبر(ص) را شنیده ام و باید بگویم كه اسلام را می شناسم، اما اعضای گروه فیلارمونیك ارمنستان نمی شناختند كه فكر می كنم آنها هم با برنامه ای كه در جشنواره برگزار شد و به واسطه شركت در این اجرا با شخصیت پیامبر(ص) آشنا شدند. باید بگویم كه این مراسم و این آهنگ ایرانی هست و منشأ ایرانی دارد. بنابراین شك نكنید كه در تمامی این آهنگ ها نقش ایرانی و ایرانی بودن بسیار پررنگ است. ضمن آنكه در پایان این كنسرت از ایران هم سخن می گوییم و در شكوه این كشور بزرگ زبان به نغمه پردازی می گشاییم.»

آهنگساز تصمیم دارد كه در صورت موفقیت، اجرای این اثر در داخل و خارج از كشور نیز آن را تكرار كند. به گفته او ۳۰ نفر اجرای حركات موزون را زیر نظر نادر رجب پور به عهده خواهند داشت و ۸۰ نفر اركستر و ۶۰ نفر گروه كر این برنامه را اجرا می كنند. چكناواریان كه به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توانست این سمفونی را به صحنه ببرد، می گوید: «این وزارتخانه كمك بزرگی به ما كرد و كشور ارمنستان هم با فرستادن این اركستر برادری خودش را با ملت ایران ثابت كرد. آقای دكتر ایمانی نیز در این راه بسیار زحمت كشید و پشتیبان واقعی ما برای اجرای این برنامه بود و بدون او امكان نداشت بتوانیم اجرای این برنامه را به سرانجام برسانیم.»

«سید مهدی شجاعی» نویسنده و شاعر كه كتاب هایی چون «كشتی پهلوگرفته» را تألیف كرده است، و در این سمفونی نقش طراح و شاعر را به عهده دارد، می گوید: هر شاخه ای از هنر، یكی از حواس مخاطب را درگیر می كند و پس از آن تلاش می كند تا بر اندیشه او نیز اثر بگذارد، حال اگر هنرمند تلاش كند تا هنرهای مختلف را با یكدیگر تركیب كرده به گونه ای كه بتواند ضمیرهای مختلف مخاطب را درگیر كند، از توفیق بیشتری برخوردار خواهد بود. این كاری بود كه ما در این اثر دست به اجرای آن زدیم. اساس این كار بر كلام و موسیقی است كه برای ارتباط بیشتر با مخاطب از حركات موزون، جلوه های ویژه، نور، افكت های مختلف و تصاویر سینمایی و نمایشی نیز استفاده شده است و تصور می شود كه به عنوان گام نخست این حركات بتوانند در جهت تعامل ژانرهای مختلف هنری گام نوینی باشند. تنها پرداختن به حضرت رسول (ص) كه یك كادر بسته بدون نشان دادن چهره جهانی و عالم گیر آن حضرت تمامی آنچه را كه قصد انتقال آن را داشتیم، بیان نمی كرد. بنابراین تصمیم گرفتیم از ابتدای خلقت و هدف از آن شروع كنیم و پس از آن به سیر نزولی كه تاریخ تا زمان ظهور منجی آخر زمان طی می كند، بپردازیم كه در این زاویه سیمای حضرت رسول (ص) قابل ترسیم تر خواهد بود. در این اثر فرشتگان راوی هستند و تاریخ را روایت خواهند كرد. اسكلت این روایت مانند یك رمان است كه به محور یك شخصیت اصلی، در این جا حضرت محمد مصطفی (ص)، می پردازد و اگر با آن در قالب ادبیات روبه رو شویم تنها كلامی است كه با موسیقی همراه شده است و اگر موسیقی را از آن حذف كنیم بسیاری از ابزارهای بیانی نیز حذف می شوند و داستان كاملی نخواهیم داشت.

به اعتقاد كارشناسان و آنهایی كه اجرای ابتدایی این سمفونی را در بیست و دومین جشنواره موسیقی فجر دیدند، این سمفونی رسول عشق و امید اثری است تركیبی از موسیقی، نمایش، كلام یا یك نوع «موسیقی- نمایش».

«سیدمهدی شجاعی» طراح و شاعر این سمفونی در مورد شیوه اجرای این اثر معتقد است: از آنجا كه تلفیق و تركیب هنری از اجزای مختلفی مثل رهبری و گروه اركستر، كلام و راوی، نمایش سایه، نور و افكت نسبتاً بدیع و بی سابقه است، اسامی موجود و تركیب های پیشین نمی توانست معرف كامل اثر باشد. به همین دلیل با تبادل نظر و مشورت های تخصصی به عنوانی كه اكنون به عنوان نتیجه یا جمع بندی نهایی در آمد، همان موسیقی- نمایش كه معادل Musical-Play است. البته از آن موسیقی- نمایش آنچه هم اكنون در بیست و دومین جشنواره موسیقی فجر ارائه می شود می تواند عنوان سوئیت سمفونی داشته باشد؛ به دلیل انتخابی كه از سمفونی های برجسته جهانی صورت گرفته و در كنار اثر خلاقه آقای چكناواریان توسط گروه اركستر اجرا می شود. این رویداد بی نظیر قطعاً با استقبال زیادی مواجه می شود. وقتی نام پیامبر به میان می آید، طبیعی است دست آدم به كم نمی رود و دلش به كاستی رضایت نمی دهد.

انسان دوست دارد تمام همت و تلاش خود را در طبق اخلاص بگذارد اما در نهایت چاره ای جز اقرار و اعتراف به عجز و ناتوانی در مقابل خدا و پیامبر نداشته باشد. ولی آنچه مایه دلخوشی است و به اعتقاد من مهم ترین اتفاق در این اثر تلقی می شود، آهنگی است كه آقای چكناواریان اختصاصی برای پیامبر ساخته و آن قدر این ملودی شیرین و دلنشین است كه به گمان من هر كس از این پس آن را بشنود، یاد رسول الله در ذهن و دلش تداعی می شود. این سمفونی كه مراحل مختلف تولد، مبعث پیامبر، فتح مكه، حجهٔ الوداع و رحلت پیامبر را با روایت هایی از عاشورا و ظهور موعود پیوند می دهد.

«شجاعی» درباره محتوای این سمفونی می گوید: سوئیت «سمفونی رسول عشق و امید» اتفاق تازه ای در حوزه موسیقی است چراكه این اثر ابتدا حس مخاطب را درگیر می كند و پس از درگیر شدن این حس بر اندیشه او تأثیر می گذارد در واقع سوئیت سمفونی رسول عشق و امید مانند رمانی است كه واقعه تاریخی و مذهبی را به بیانی تازه با موسیقی مطرح می كند و در پی آن است كه افق جدیدی از این حوادث پی درپی تاریخی را پیش روی مخاطب بگذارد. چیدمان این اثر بر مبنای كلام و موسیقی استوار است كه با فضاسازی های مناسب مانند استفاده از حركات موزون، جلوه های ویژه، نورپردازی و افكت های هماهنگ با داستان كلی می تواند حس خوبی را در مخاطب ایجاد كند در واقع با به كارگیری مجموعه ای از این عوامل ماندگاری اثر در ذهن و روح مخاطب را بیشتر از یك اجرای معمولی با قطعاتی از پیش تعیین شده كرده ایم و گمان می كنم این حركت در جهت تعامل در ژانرهای مختلف هنری می تواند مفید واقع شود. احساس كردم در قبال ارادتی كه آقای چكناواریان به پیامبر اسلام دارد لازم است كه داستان سوئیت سمفونی «رسول عشق و امید» را با حضرت عیسی شروع كنم. استخوان بندی اثر برمبنای یك رمان شخصیت محور با بیان زندگی حضرت محمد(ص) است كه در قالب ادبیات داستانی همراه با موسیقی ارائه شده است. در واقع بیان تاریخی چگونگی خلقت انسان است كه با داستان حضرت عیسی شروع می شود و با بیان شیوه زندگی حضرت محمد (ص) و امامان به پایان می رسد.

برای بسیاری از خوانندگان آثار شجاعی كه نام او را بر جلد كتاب، بروشور نمایشنامه و تیتراژ فیلم های سینمایی دیده اند، حضور وی در عرصه موسیقی شگفت انگیز است. خودش می گوید: «پیوند من با ادبیات به مفهوم عام و داستان به طور خاص، انفصال ناپذیر است. گرایش به نمایشنامه و فیلمنامه هم از همین پیوند با داستان سرچشمه می گیرد كه به هر حال اساس همه آثار دراماتیك است، ولی كلاً موسیقی را ناب تر و مجردتر از هنرهای دیگر تلقی می كنم و به دلیل همین طرز تلقی، پیش از این هم با آن بیگانه نبوده ام. ولی به هر حال سهم من در این اثر تازه را باید به حساب تمرین و سیاه مشق گذاشت. راه پیش رو قطعاً طولانی تر از راه طی شده است و معدل همه آثار، چیزی بیشتر از تمرین و سیاه مشق و آزمون و خطا نیست. ولی خب دلمشغولی ام به این است كه مشق لیلی می كنیم.»

در جریان برگزاری بیست و دومین جشنواره موسیقی فجر و نخستین اجرای سمفونی خبرنگار الجزیره برای گفت و گویی با چكناواریان در جشنواره حاضر شده بود و از او كه دینی جز اسلام دارد، دلیل ساخت سمفونی «رسول عشق و امید» را جویا شده بود. چكناواریان هم به این خبرنگار پاسخ داده بود: «هدف از اجرای این برنامه گفت وگو میان ادیان بود و می خواستم به جهانیان بگویم كه همه ما بندگان یك خداییم و چه بهتر كه با صلح و دوستی در كنار هم زندگی كنیم و بدانیم كه هر یك از پیامبران نماینده شایسته ای از سوی خداوند هستند. من كه یك اقلیت دینی هستم و با برادران و خواهران مسلمان بزرگ شده ام، خواسته ام بگویم كه نسبت به آنان عشق و علاقه خاصی دارم و دوست دارم كه به اتفاق هم سال پیامبر اعظم(ص) را جشن بگیریم. من خیلی دلم می خواست در سال پیامبر اعظم(ص) با برنامه ای خاص شركت كنم و حرف تازه ای را در این مورد بیان كنم و سرآغاز هر هدف و راهی، اندیشه ای است كه آن اندیشه، انگیزه پیمودن راه است. بیشترین انگیزه ام این بود كه احترام خود و اقلیت ارامنه و برادران و خواهران مسیحی را از طریق این كار ثابت كنم و بگویم كه چقدر به برادران و خواهران مسلمان ارادت و علاقه دارم. چون معتقدم كه همه ما از یك پدر هستیم و تمام ادیان از یك ریشه مستحكم برخوردارند و چه بهتر كه اعتقادات یكدیگر را بیشتر بشناسیم و با رهبری این اثر، خودم بهتر پیامبر بزرگ اسلام(ص) را شناخته ام و فكر می كنم توانسته ام این شخصیت بزرگوار را به هم كیشان خود و حتی خود مسلمانان بیشتر بشناسانم. فكر می كنم كه مذاهب بزرگ و ادیان الهی بهتر است كه از راه موسیقی به ملت ها و اقوام دیگر شناسانده شود و پیش بینی ام این است كه همكاران من و آهنگسازان دیگر هم در راه بازشناساندن ادیان و پیامبران بزرگ گام های بلندی برخواهند داشت، چون اعتقاد دارم كه موسیقی زبان خداوند است و هیچ مذهب و دینی بدون موسیقی نمی تواند اوج بگیرد و به خداوند برسد.

او در مورد این كه تا چه اندازه ساخت این سمفونی به بیشتر شدن شناختش از پیامبر كمك كرده است، گفت: «خداوند پیامبران خود را به تمام نقاط دنیا فرستاده و در زمان های گوناگون و زبان های متفاوت، هر یك از آنان حرف های خداوند را به گوش بشر رسانده اند و پیامبر بزرگ اسلام هم در زمان خود و هم طی قرن های متمادی حرف های مهم و ارزشمندی را بیان كرده و پیام خداوند را به گوش ما رسانده است و این نكته برای من بسیار مهم است كه ما انسان ها در كنار هم و با هم باشیم و بتوانیم یكدیگر را بهتر بشناسیم، چون مذهب و دین هر انسانی هدف و شخصیت او را نمایان می كند. بر این اساس من هم درباره زندگی پیامبر بزرگ اسلام(ص) تحقیق كردم و نكته های ارزشمندی را آموختم. به نظر من تنها تفاوتی كه میان انسان ها وجود دارد، زبان و تمدن و فرهنگ است و در عین حال هیچ یك از این موارد نمی تواند باعث ارجحیت كسی بر دیگری شود، پیامی كه از زبان پیامبر اسلام هم بازگو شده است. پس چون خداوند یكی است، همه ما نیز با هم برابریم.»

«مصطفی كمال پورتراب» پیشكسوت و استاد عرصه موسیقی كه اجرای این سمفونی را به صورت زنده در جشنواره موسیقی فجر دیده بود، «رسول عشق و امید» را اثرموسیقایی جامعی می داند و می گوید: «این سمفونی مایه افتخار كشورمان است و اگر بزرگان دین اسلام این اثر را بشنوند، نظر و دید مثبت تری نسبت به موسیقی پیدا می كنند.»

پور تراب مدیریت كار آمد لوریس چكناواریان را یكی از مهم ترین نقاط قوت این كار می داند و معتقد است: «مدیریت این اثر كه شامل انتخاب و تنظیم قطعات، انتخاب افراد برای دكلمه متن و كلام و نظم بخشیدن به آنها است، به خوبی انجام شده و این نتیجه تجربیات پر بار گذشته چكناواریان است. وی سمفونی رسول عشق و امید را شاهكاری خواند كه در ایران سابقه ندارد و گفت: موسیقی این اثر كه حالت شرقی و ایرانی دارد و متناسب با كلام ساخته و انتخاب شده است، در روح مردم ایران اثر مطلوبی دارد و مخاطبان با شنیدن این اثر به سمت و سوی ایده های اسلامی سوق پیدا می كنند.»

پور تراب مجموعه رسول عشق وامید را حساب شده، دقیق و عالی می داند و از طرف خودش به چكناواریان نمره ۲۰ می دهد. او می گوید: «به مدیریت چكناواریان در این اثر نمره عالی می دهم».

باید چند روز باقی مانده را هم منتظر ماند و دید كه چكناواریان و شجاعی چه كرده اند. چكناواریان درطول این سال ها با حضور پیوسته و پر رنگش در موسیقی ایران ثابت كرده است كه در سن ۷۰ سالگی همچنان پر انرژی است و تا توان دارد آماده كار كردن روی موسیقی است. چكناواریان این روزها مشغول جمع كردن آثارش است. او تصمیم گرفته تمامی آثارش را از نزد ۶ ناشر مختلف خود در كشورهایی چون آلمان، انگلیس، آمریكا، اتریش و ارمنستان جمع آوری كرده تا آنها را در یك مجموعه واحد در آبان ماه امسال چاپ كند اگرچه هنوز برای این كار حامی مالی پیدا نكرده، اما امیدوار است تا مسئولان عرصه هنری كشور این پیشنهاد را به او دهند تا آثارش را به چاپ برساند تا در آینده این مجموعه را به كتابخانه ملی و یا كتابخانه مجلس اهدا كند. چكناواریان ۷۰ ساله كه از نخستین آهنگسازان موسیقی فیلم در ایران به شمار می رود، متولد بروجرد است و با رتبه اول از آكادمی موسیقی وین در رشته آهنگسازی فارغ التحصیل شده است. او بیش از ۷۵ اثر مختلف از جمله ۵ سمفونی، ۲ باله، ۵ كنسرتو و تعداد زیادی آثار مجلسی دارد.

سمیه قاضی زاده