پیشرفت علمی و مساله کیفیت و هدف

تعداد چاپ مقالات در نشریات معتبر, معیار تعیین کننده پیشرفت علمی نیست

امروزه پیشرفت علمی نه‌تنها هدف جوامع علمی (دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و پژوهشی)، بلکه دغدغه اساسی بسیاری از سیاستمداران و دولت‌ها در سراسر جهان است، چون پیشرفت علمی، معیاری تعیین‌کننده در تعیین موفقیت عمل دولت‌ها در محدوده زمانی حاکمیت​شان است. اما معیار و میزان خود پیشرفت علمی چیست؟ در باب این‌که پیشرفت علمی را با چه متر و میزانی باید سنجید، دیدگاه‌های مختلفی ایراد شده است. یکی از مهم‌ترین این معیارها، تعداد مقالات منتشر شده در نشریات معتبر جهانی است.

بر اساس این دیدگاه، اگر مقالات منتشر شده مراکز علمی یک کشور در نشریات معتبر جهانی، رو به فزونی باشد، آن کشور در مسیر پیشرفت علمی قرار دارد، اما به این معیار انتقادهای متعددی شده است. از جمله این‌که ممکن است بسیاری از این مقالات منتشر شده، هیچ حرکت و اثری را در جوامع علمی ایجاد نکنند و از سوی هیچ موسسه تحقیقاتی جدی تلقی نشوند. لذا این معیار، نیازمند جرح و تعدیل است. در مطلبی که هم‌اکنون می‌خوانید نویسنده با بررسی مساله مذکور، مساله کیفیت و هدفمند بودن علم را به عنوان مسائلی که در تعیین معیار پیشرفت علمی تاثیرگذارند، مطرح کرده است.

به خاطر بسیاری از اهداف فعالیت‌های علمی، تمایز گذاشتن بین کیفیت (quality) و پیشرفت (progress) مهم است. کیفیت اساسا یک مفهوم فعالیت‌مدار است و با مهارت و توانمندی در انجام یک کار مرتبط است. پیشرفت، مفهومی نتیجه‌محور است و با موفقیت در تولید محصولی مرتبط با یک هدف خاص، مرتبط است. همه کارهای خوشایند و مطلوب در علم، ‌باید معیارهای خاص کیفی را واجد باشند، اما به نظر می‌رسد پیوند ضروری بین کیفیت و پیشرفت در علم وجود ندارد. گاهی اوقات طرح‌های تحقیقی بسیار با کیفیت در تولید محصولات جدید مهم ناکام می‌مانند، در حالی که طرح‌های کم‌کیفیت‌تر، اما خوش‌شانس‌تر، در تولید محصولات جدید به موفقیت می‌انجامند. با این حال، کاربرد ماهرانه روش‌های علمی، احتمال پیشرفت را بسیار بالا می‌برد. به این ترتیب، بهترین خط مشی در ارتقای پیشرفت علمی حمایت از تحقیق دارای کیفیت بالاست.

در پی اثر بدیع «درک دی سولا پیرس» (۱۹۶۳) در باب «علم سنجی»، شاخص‌هایی برای علم کمی به مثابه مقیاس سنجش فعالیت‌های علمی پیشنهاد شد (Elkana et al. ۱۹۷۸). مثلا، مقیاس‌های بیرونی‌ چون تعداد نشر، مقیاس سنجش موفقیت‌های دانشگاهی است، اما این مساله وجود دارد که آیا چنین مقیاس‌های خامی برای اثبات کیفیت تحقیقات، کفایت می‌کند. (cf. Chotkowski La Follette ۱۹۸۲) تعداد مقالات در مجلات معتبر، نشانه‌ای از کیفیت اثر نویسنده است، اما واضح است که این نشانه نیز نمی‌تواند تعیین کند که پیشرفت به چه معناست، زیرا ممکن است نشریات به اندازه‌های متفاوتی در پیشرفت معرفت علمی مشارکت کنند. «قانون روسو» که توسط نیکلاس رشر پیشنهاد شد (۱۹۷۸) فقط بخش خاصی از کل مقالات و کتب منتشره را، «مهم» و «درجه اول» تلقی می‌کند، اما این معیار صرفا یک قاعده آماری معروف است.

نمونه دیگر شاخص علمی؛ «فهرست استنادی» است که عبارتست از شاخص «تاثیرگذاری» یک مقاله یا کتاب و «دامنه دید» آن در جامعه علمی. مارتین و ایروین (۱۹۸۳) اظهار می‌کنند مفهوم پیشرفت علمی ‌باید به مفهوم «تاثیر»؛ یعنی اثرگذاری واقعی تحقیق بر فعالیت‌های محیط علمی در یک زمان مفروض، مرتبط شود. بدون شک درست است که انسان نمی‌تواند معرفت علمی را بدون تاثیرگذاری بر وضع معرفتی جامعه علمی، جلو ببرد. اما تاثیر یک مقاله یا کتاب، به معنای دقیق کلمه، فقط نشان می‌دهد که این اثر در حرکت دادن جامعه علمی در مسیری، موفق بوده است. اما چه مسیری؟ اگر علم هدفمند است، پس ‌باید تصدیق کنیم حرکت علم در جهت خطا، پیشرفت نیست. (Niiniluoto ۱۹۸۴)

ناتوانی شاخص‌های علمی در این‌که همچون تعاریف پیشرفت علمی به کار آیند، به خاطر این واقعیت است که آنها ترغیبی را به تبیین محتوای معنی شناختی مقالات و کتب علمی، ایجاد نمی‌کنند. برای تعیین این‌که آیا یک اثر؛ مثلا به نام الف، در پیشرفت علمی سهمی دارد، ‌باید مشخص کنیم الف چه می‌گوید (یا الف چه مسائلی را حل می‌کند) و سپس این محتوای الف را با وضع معرفتی جامعه علمی در زمان چاپ الف مرتبط کنیم. به همین دلیل، سنجشگران تحقیق علمی می‌توانند شاخص‌های علمی را همچون ابزار به کار برند، اما در نهایت آنها ‌باید به حکم همقطارانی که واجد معرفتی اصیل در آن رشته علمی هستند، تکیه کنند.

ایلکا نینیلوتو‌

مترجم: حسین شقاقی