ایران شناسی در آمریكا

پیشینه ی روابط ایران و آمریكا از نگاه های مختلف قابل بررسی است یك وجه این بررسی, ارائه كارنامه ای از فعالیت های ایران شناسی در ایالات متحده است از سالهای اول, آشنایی آمریكائیان با ایران آنان درصدد شناسایی فرهنگ, جامعه, تمدن, تاریخ و قومیت ایرانی بودند

پیشینه‌ی روابط ایران و آمریكا از نگاه‌های مختلف قابل بررسی است. یك وجه این بررسی، ارائه كارنامه‌ای از فعالیت‌های ایران‌شناسی در ایالات متحده است. از سالهای اول، آشنایی آمریكائیان با ایران آنان درصدد شناسایی فرهنگ، جامعه،‌تمدن، تاریخ و قومیت ایرانی بودند. ایران‌شناسی به عنوان یك كرسی در برخی مراكز تحقیقاتی و آموزشی درآمد و برای پیشبرد این مقوله از ایرانیان اهل فكر نیز استفاده بردند. قبل از جنگ جهانی آمریكائیان چندان عنایتی به شرق و ایران نداشتند و اطلاعات خود را از اروپائیان می‌گرفتند، ولی بعدها به دلیل ضرورت‌های مختلف مجبور شدند خود مستقلاً مسائل شرق را كارشناسی كنند و برای این منظور به تأسیس برنامه‌های درسی در دانشگاهها، كتابخانه‌ها و مؤسسه‌های فرهنگی همت گماردند. مناسب بود در ایران نیز «آمریكاشناسی» به عنوان یك ضرورت تاریخی در دستور كار قرار می‌گرفت و واقعیت‌های منفی و مثبت آن جامعه با واقع‌نگری ارزیابی می‌شد كه البته نشد. از اینرو نگره‌های ما به فرهنگ و تمدن آمریكایی براساس شالوده‌ای غیركارشناسانه بنا گردید، ولی مراكز كارشناسی آنان به دقت بر عمق و گستره‌ی پژوهش‌ها افزودند.

غرب‌شناسی كه پس از پروژه غرب‌زدگی آل‌احمد و دیگران آغاز شد و زدایش عناصر منفی غرب و تعامل واقع‌گرایانه‌تر با آن را صرفاً از طریق شناسایی دقیق آن میسر می‌دانند، مشتمل بر آمریكا‌شناسی نیز هست. ولیكن آن نیز تاكنون در ایران چندان جدی گرفته نشده است. هر چند كه در چند سال اخیر در برخی از مراكز فرهنگی ایران برخی برنامه‌ها پی‌گیری شده است.

ما به غرب و بخشی از آن كه آمریكاست هرگونه كه نگاه كنیم، چه به چشم منفی و تئوری توطئه۱ و چه به صورت مثبت و به عنوان یك واقعیت تاریخی و جهانی در هر دو صورت ناگزیر به شناسایی آن هستیم و در اولین قدم باید بدانیم آنان درباره‌ی ما چگونه می‌اندیشند و چه آراء كارشناسانه‌ای دارند. لذا كارنامه كارهای مطالعاتی و تحقیقاتی آنان برای ما ضروری است. چرا كه بسیاری از آرای ایران‌شناسان خارجی حتی در كتب درسی از دبستانی گرفته تا دانشگاهی گنجانده و تدریس می‌شود و بدین ترتیب نمی‌تواند در شكل دادن به افكار جامعه‌‌ی ایرانی نسبت به فرهنگ و تاریخ خود بی‌تأثیر باشد۲ مقاله حاضر درباره‌ی پاسخ به چنین نیازی تهیه شده است؛ و آن را در چند بخش به طور خلاصه و برگزیده و برپایه اطلاعات موجود تدوین نموده و ارائه می‌دهیم.

تقسیم جهان به شرق و غرب بیشتر تفكیك به لحاظ فرهنگی است. شرق‌شناسی به مجموعه مطالعات، تحقیقات و فعالیت‌های علمی در حوزه شناسایی ابعاد مختلف شرق گفته می‌شود. همچنان كه غرب‌شناسی نیز فعالیت علمی در جهت شناخت ابعاد اجتماعی، فرهنگی و تاریخی غرب است.

شرق‌شناسی یا استشراق مشتمل بر شاخه‌های مختلف مانند اسلام‌شناسی، ایران شناسی، هند‌شناسی و عرب‌شناسی است. ایران‌شناسی رشته‌ای است كه بیش از یك قرن سابقه دارد و موضوعی به نام تاریخ و تمدن و فرهنگ ایرانی را مطالعه می‌كند. این رشته از دانش را نخست اروپایی‌ها بنا نهادند. ۳

با این كه مهد این رشته اروپا بود ولی بعداً آمریكائیان به صورت فعال در آن وارد شدند. ۴ و نیز متفكران ایرانی با اهتمام فراوان آن را گسترش داده و تعمیق بخشیدند. مجموعه‌ی تلاشهای استشراقی قابل توجه و درخور تأمل است. آقای سحاب در این مورد می‌نویسد:

از غرایب امر آنكه كتب مطبوعه در چاپخانه‌های ملی و مطابع اروپا و آمریكا چندین برابر زیادتر از آنهائیست كه در تمام كشورها‌ی اسلامی یا شرقی به طبع می‌رسد و این خود دلیل است كه توجه و میل اروپایی‌ها به معارف اسلامی زیادتر از توجه ما بر آنست. ۵

این مقاله گزارش فشرده و خلاصه‌‌ای از فعالیت‌های ایران‌شناسی در داخل آمریكا است ضمناً در اینجا درصدد ارائه داوری و تحلیل نیستیم و نقد كارنامه آمریكائیان در ایران‌شناسی مجالی دیگر می‌طلبد.

● فهرست مراكز ایران‌شناسی آمریكا

مراكز آموزشی و پژوهشی كه در آمریكا به امور ایران‌شناسی پرداخته‌اند طبق شناسایی ما از قرار ذیل می‌باشد:

▪ جمعیت آسیایی

در سال ۱۸۴۲ تعدادی از متفكران آمریكایی تصمیم گرفتند مؤسسه‌ای فرهنگی با هدف شرق‌شناسی تأسیس كنند. این مؤسسه زیر عنوان جمعیت آسیایی با تشكیل اولین جلسه رسمی آن در آوریل ۱۸۴۳ در خانه یكی از اعضاء با شركت رئیس آن Pickering و دو معاون وی به نام‌های Robinson و Jenkins فعالیت خود را آغاز كرد.

از جمله فعالیت‌های آن انتشار مجله آسیایی (As.R) Asian Review در واشنگتن بوده است. دیگر فعالیت‌های آنان تصحیح كتاب‌های شرقی، ترجمه آثار اسلامی، آسیایی و ایرانی، تألیف مقالات و تدوین كتاب‌هایی در موضوع‌های مختلف شرق‌شناسی و ایران‌شناسی و بالاخره برگزاری انجمن‌ها و نشست‌های مختلف بوده است.

▪ كرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی در دانشگاههای آمریكا

تا سال ۱۸۷۰ فقط یك كرسی زبان سانسكریتی و یك كرسی درس زبانهای سامی آن هم برای فهم متون ادیان هندی و تورات در دانشگاههای آمریكا وجود داشت. اما به مرور بر كرسی‌ها و گروه‌های زبان افزوده شد تا جایی كه تا سال ۱۹۶۴ در دانشگاه كلمبیا پنج مركز زبان فارسی و پنج مركز آموزش زبان تركی دائر شده بود.

دانشگاه هاروارد كه در سال ۱۶۳۶ به صورت دانشكده تأسیس شده بود و در ۱۷۸۰ به دانشگاه تبدیل شد، بزرگترین دپارتمانهای اسلام‌شناسی، شرق‌شناسی و ایران‌شناسی را در خود جای داد. دانشكده زبانهای فارسی، تركی و عربی آن به سرپرستی هامیلتون گیب در ۱۹۵۵ گسترش یافت.

دانشگاه پرنستون با سرمایه‌گذاری‌های كلان دولتی و مردمی و با به كار گرفتن استادان و متخصصان شرقی و ایرانی توانست اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی را در بخش‌های آموزشی و پژوهشی گسترش و تعمیق بدهد. این دانشگاه مجله‌ای زیر عنوان The Moslem World منتشر می‌كند.

دانشگاه كلمبیا در نیویورك برای زبان‌های شرقی، هجده دانشكده و گروه آموزشی تأسیس كرد و با روشهای جدید به آموزش در زبانهای خاورمیانه پرداخت. در بخش آموزش زبانهای خاورمیانه از جمله فارسی حدود چهل استاد مجرب را استخدام كرده است.

دانشگاه كالیفرنیا با بیش از پنجاه هزار دانشجو و كتابخانه‌ای با دو میلیون عنوان كتاب دارای برنامه‌های شرق‌شناسی و درسهای ایران‌شناسی است.

دانشگاه بوستون كه در اصل برای آموزش الهیات و فلسفه تأسیس شد، در آن دین‌های ایرانی و اسلام نیز تدریس می‌گردد.

دانشگاه شیكاگو دارای دانشكده شرق‌شناسی است كه در آن برخی موضوعات مربوط به ایران تدریس می‌ گردد. این دانشگاه در امور باستان‌شناسی ایران بسیار فعال بوده و همواره گروه‌‌هایی را برای اكتشافات و تحقیقات به ایران می‌فرستاده است.

دانشگاه جونز هوپكینز Johns Hopkins در بالتیمور دارای گروه شرق‌شناسی است كه به مسائل ایران نیز می‌پردازد.

غیر از دانشگاههای مزبور مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن به صورت مركز آموزشی و پژوهشی فعالیت دارد. این مؤسسه كتابخانه‌ای تخصصی در خاورمیانه‌شناسی دارد. نیز مجله‌ای با عنوان Middle East Journal منتشر می‌كند.

وزارت امور خارجه آمریكا به توصیه كنگره، «مؤسسه ارتباطات خارجی» را در سال ۱۹۴۷ تأسیس كرد كه در آن هفتاد زبان از جمله فارسی آموزش داده می‌شود.

دانشگاههای دیگر آمریكا نیز كم و بیش دارای پروژه‌های آموزشی یا پژوهشی در زمینه شرق و ایران است. غیر از دانشگاهها، چهل و هفت مركز و مؤسسه استشراقی تا سال ۱۹۶۴ در آمریكا احصاء شده است. ۶

در دو دهه اخیر فعالیت‌های تحقیقاتی ایران‌شناسی در آمریكا رویه دیگر و رونق بیشتری یافته است و مراكز متعددی به امور ایران می‌پردازند كه گزارش كامل آنها، بسیار مفصل است. ۷

▪ ایران‌شناسی در كتاب‌‌های مرجع آمریكا

كتاب‌‌های مرجع آمریكایی كه مشتمل بر ایران‌شناسی است عبارتند از:

۱) دائرهٔ‌المعارف آمریكانا Encyclopedia Americana

دائرهٔالمعارف عمومی آمریكائی كه به اهتمام فرانسیس لیبر Fransis Liber (۱۸۰۰ ـ ۱۸۷۲) آغاز شد. لیبر از فضلای آلمانی بود و در سال ۱۸۲۹ آمریكانا را آغاز نمود. نخستین چاپ آن در ۱۳ جلد در ۱۸۳۳ به پایان رسید و از آن به بعد مكرر به چاپ رسیده است و در هر چاپ بر مزایای آن افزوده شد. چاپ ۱۹۶۱ آن ۳۰ جلد می‌باشد.

مقاله بلند درباره‌ی ایران (Iran) را آقای T. Cyler Young در جلد پانزدهم چاپ ۱۹۷۲ آن نوشته است. این مقاله شامل شش بخش است. مردم‌شناسی، جغرافیا و منابع طبیعی، اقتصاد، تعلیم و تربیت، دولت و تاریخ. غیر از این مقاله، لابلای مدخلهای دیگر راجع به ایران مطالبی دارد كه درایندكس موضوعی‌اش منعكس است.

۲) دائرهٔ‌المعارف روتلیج Routledge Encyclopedia of Phlosophy

به سر ویراستاری ادوارد گریك Edward Craig توسط مؤسسه روتلیج در آمریكا و انگلستان تدوین شد و انتشار یافت. این اثر در ۱۹۹۱ آغاز شد. و اولین چاپ آن مربوط به سال ۱۹۹۸ در ده جلد است. ذیل Iran و Persia به زرتشت، غزالی، جوینی، ملاصدرا، میرداماد، فخرالدین رازی، ملاهادی سبزواری، سهروردی و خواجه نصیرالدین طوسی پرداخته است. بسیاری از این مقالات توسط خود نویسندگان آمریكایی نگارش یافته است.

۳) دانشنامه ایرانی Encyclopedeia Iranica

دفتر اول این دائرهٔالمعارف به سرویراستاری آقای احسان یار شاطر در ۱۹۸۲ در بُستن منتشر شد. این اثر اولین دائرهٔالمعارف در زمینه مسائل ایرانی با ویژگی‌های مطلوب دائرهٔ‌المعارفی و جامعیت است. قبل از انقلاب اسلامی ایران برای ترجمه و تكمیل دائرهٔ‌المعارف اسلام، آقای یار شاطر سازمان دانشنامه ایران و اسلام را بنیان‌گذاری كرد و ‌آنرا تا مقاله ابوهریره در هشت جزوه منتشر كرد. پس از اقامت در آمریكا مؤسسه دانشنامه ایرانی (ایرانیكا) را تأسیس نمود و با به كارگرفتن ایران شناسانی همچون مری بویس، ویلهلم آیلرس، باسورث، وَن اس و ویلفرد مادلونگ، مقالاتی در تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، جامعه‌شناسی و دیگر ابعاد ایرانی تهیه و در جزوات متعدد منتشر كرده‌‌اند.

محمد نوری

پانوشت‌ها:

۱. كتاب‌هایی مانند الاسلام و شبهات المستشرقین نوشته فؤاد كاظم مقدادی و به شكل تحلیل علمی‌تر الاستشراق نوشته ادوارد سعید متضمن نقادی خاورشناسی می‌باشند.

۲. فرهنگ خاورشناسان، جلد اول، تهران، پژوهشگاه، ۱۳۷۲، ص ۹.

۳. ایران‌شناسی چیست، جلد سوم، داریوش آشوری، تهران، آگاه، ۱۳۵۵، ص ۷.

۴. ابوالقاسم حالت می‌نویسد: آمریكایی‌‌ها با این كه پس افتاده‌تر از دیگران در دانش خاورشناسی بوده‌‌اند معذلك وقتی كه متوجه محسنات این علم شدند، در این راه كوششی زیاد و مساعی فوق‌العاده كردند چنان كه امروزه در واشنگتن انجمنهای عدیده برای پیشرفت این عمل تشكیل گردید. (فرهنگ خاورشناسی، ص ۱۸)

۵. فرهنگ خاورشناسی، ابوالقاسم سحاب، ص ۱۶.

۶. المستشرقون، نجیب العقیقی، ۳/۹۸۵.

۷. به عنوان مثال می‌توان از مؤسسه خاورمیانه ناشر مجله Middle East Juornal (اولین شماره: ۱۹۴۷) و انجمن ‌آمریكایی شرقی‌ ناشر مجله Journal of the American Oriental Society كه به صورت فصلی در نیوهاون منتشر می‌شود نام برد.

۸. مقدمه دانشنامه ایران و اسلام، جلد ۱.

۹. المستشرقون، نجیب العقیقی، ۳/۱۱۰۸ و ۹۹۸.

۱۰. «نقد و بررسی دانشنامه ایرانی» حشمت مؤید، ایران نامه، ‌سال دوم، ش ۳ ( بهار ۱۳۶۳)‌،ص ۵۱۴.

۱۱. دانشنامه ایران و اسلام، ۱/۱۱.

۱۲. سیزده جلد آن از سوی اداره‌ی معارف اسلامی دانشگاه پنجاب لاهور در ۱۹۶۴ منتشر شده است.

۱۳. زندگی‌نامه وی در مجله معارف، دوره‌ی نهم، شماه ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱) ص ۷۷ آمده است.

۱۴. این كار به تشویق اشرف پهلوی و راهنمایی سید‌حسن تقی‌زاده بوده ( مقدمه دائرهٔ‌المعارف فارسی، ۱/۲)

۱۵. همان، ص ۳.

۱۶. همان،‌ص ۴.

۱۷. این اثر توسط آقای فؤاد شعبان Fuad Sha۰۳۹;ban نگارش یافته و با مشخصات ذیل به چاپ رسیده است. N C, Acorn Press, ۱۹۹۱.

۱۸. این اثر به كوشش آقای هاشم صالح تنظیم و به عربی ترجمه شده است (بیروت دارالساقی، ۱۹۹۴ م.)

۱۹. قاهره، دارالفكر العربی، ۱۹۹۳م / ۱۴۱۳ ق.

۲۰. چاپ اول این اثر درنه جلد از سوی انتشارات بنیاد فرهنگ ایران در ۱۳۵۷ انجام یافت.

۲۱. نوشته دكتر ذبیح‌الله صفا كه از سوی شركت مؤلفان و مترجمان ایرانی در آمریكا منتشر شده است.

۲۲. صادق هدایت این كتاب را در۱۳۲۶ نگاشت ولی موفق به چاپ آن نشد. ولی در اوایل پیروزی انقلاب در ایران با نام مستعار «هادی صداقت» توسط ناشر مجهولی به نام «انتشارات ۳۳۳» این اثر ریشخندی به پاره‌ای از مقدسات مذهبی مردم ایران و نیز برخی از خرافات است.

منبع: تحولات روابط ایران و آمریكا ویژه‌نامه «یاد»، نشریه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، شماره‌های ۵۲

---