لارستان دیار برکه های دست کند

لارستان با ۱۸ هزار و ۸۵۰ کیلومترمربع وسعت, وسیع ترین شهرستان استان فارس است

لارستان با ۱۸ هزار و ۸۵۰ کیلومترمربع وسعت، وسیع‌ترین شهرستان استان فارس است. لارستان از جنوب و مشرق به استان هرمزگان، از جنوب‌غرب به شهرستان لامرد، از غرب به شهرستان گراش و خنج و از شمال به شهرستان‌های داراب و جهرم محدود می‌شود. شهر لار مرکز لارستان که در چهارراه گردشگری استان فارس قرار گرفته است، در فاصله ۳۸۰ کیلومتری جنوب‌شرق شیراز قراردارد. لارستان دارای ۶ بخش به نام‌های اوز، بنارویه، بیرم، جویم، صحرای باغ و مرکزی است. آب و هوای این شهرستان در تابستان گرم و خنک و در زمستان و بهار معتدل است. لارستان کهن را در قدیم ایراهستان می‌نامیده‌اند. ایراهستان سرزمین وسیعی بوده که گویند مساحت آن به ۱۲۶ هزار کیلومترمربع می‌رسیده است. ایراهستان (لارستان) بیش از ۴۰۰ آبادی داشته که مرکز آن شهر قدیمی لار بوده است. مورخین از لار به نام‌های گوناگون مانند کجاران، کلال، آلار، ایراهستان و خوچهرستان یاد کرده‌اند البته لار در آغاز لاد خوانده میشده است. شهر لار از سوی کیخسرو به گرگین میلاد پهلوان تاریخی سلسله کیانی تفویض شده و فرزندان گرگین میلاد در این سرزمین تا قرنها حکومت کرده‌اند و سلسله پادشاهان میلادی را که پادشاهان محلی لار بوده‌اند تشکیل داده‌اند. آخرین پادشاه محلی سلسله میلادیان، ابراهیم خان دوم بوده که در سال ۱۰۱۰ هـ . ق مغلوب شاه عباس صفوی شد و حکومت میلادیان منقرض و تابع حکومت مرکزی ایران شد. از قرن ۱۶ تا ۱۹ میلادی سکه‌ای در لارستان ضرب میشده که به لارین معروف بوده و در تمام اقیانوس هند، خلیج‌فارس و آسیای مرکزی رواج داشته است. سرتوماس هربرت می‌نویسد: « سکه لارین در شهر لار و در کنار بازار بزرگ این شهر ضرب می‌شده است»

اگر پرده فراموشی را از روی این مرز و بوم کهن به کنار بکشیم یا شیهه اسبان دلاوران و چکاچک گرزهای گران مردان و زنان این دیار را خواهیم شنید. در این سرزمین کهن آتشکده معروف آذرفرنیغ (آتش فرایزدی) در روستای کاویان قرار دارد که امروزه کاخ فرو ریخته‌اش یادآور تمدن روزگاران گذشته است. قلعه پرویزه اوز، چهارطاقی محلچه اوز غاربن بو، تپه ماقبل تاریخ جنوب شهر لار و آثار به جا مانده از دوران پیش از اسلام، گواهان خاموشی از کهنسالی این مرز و بوم هستند که در مقابل ارزش‌های شدید و مکرر زلزله پابرجا ایستاده‌اند و از آثار دوران اسلامی بازار قیصریه، باغ نشاط، پیرسرخ، برکه سلفی،‌کاروانسراهای اوز بیانگر بزرگی و آبادی این خطه در طول گذر زمان است. زبان لارستانی تنها پیوند ناگسستنی بین مردم این سرزمین است که در هر کوی و برزن رواج دارد. این زبان از ساحل خلیج‌فارس تا سراسر جنوب استان فارس سبب نزدیکی و قدمت و جدایی ناپذیری مردمان خونگرم این دیار شده است. لارستان خارج از مرزهای سیاسی جغرافیایی دیاری است کهن و بخش اوز و شهر اوز با مردم فرهنگی و سخاوتمندش مانند نگین در این دیار و استان فارس می‌درخشد.

● برکه‌ها

از آثار قدیمی لارستان این دیار کهن، که هنوز نیز کاربرد دارد می‌توان به برکه‌ها یا همان آب انبارها اشاره کرد که نمادی از بهره‌گیری بشر از طبیعت است.

آب انبار در جنوب کشور به برکه معروف شده است. گرچه آب انبار به معنی مخزن و محل ذخیره آب است و معمولاً آب انبارها بزرگ و عمیق هستند ولی برکه به حوض، آبگیر کوچک و گودالی که در آن آب ایستاده باشد معنا کرده‌اند. بهرحال برکه یا آب انبار در جنوب فارس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در حقیقت برکه‌ها نمادی از بهره‌گیری بشر از طبیعت است. مردمان این دیار برای مهار آب‌های باران، سیلاب‌ها و جلوگیری از هدر روی آب باران و معمولاً برای تأمین یک ساله آب آشامیدنی خود به ساخت آب انبار (برکه) می‌پرداخته‌اند. طبیعت خشن که منطقه جنوب فارس را از داشتن آبشار، چشمه، رودخانه و آب شیرین محروم کرده است باعث شده تا مردمش برای بقا و زندگی راه‌حل‌های متفاوتی را پیدا کنند. یکی از این راه‌ها ساخت آب انبار برای مقابله با بی‌آبی بویژه در فصل تابستان است. برکه‌ها را در مسیر رودخانه‌های فصلی یا در سراشیبی‌های متناسب برای جمع‌آوری آب می‌ساخته‌اند.

البته مردم سعی می‌کرده‌اند تا این برکه‌ها در حاشیه جاده‌ها، دامنه کوه‌ها، اطراف روستاها و بویژه از مسیر راه‌های مالرو، کاروان‌ها یا در کنار کاروانسراها ساخته شوند. از آنجا که نزولات آسمانی در منطقه جنوب فارس بویژه لارستان بسیار کم بوده و طبعاً سفره‌های آب زیرزمینی منطقه کم آب یا به دلیل بافت و ساختار لایه‌های زمین شور و تلخ است و از طرفی نزول باران نیز در فصل زمستان اندک است بنابراین مردم برای بهره‌گیری از آب شیرین مجبور به ساخت برکه (آب انبار) هستند. ساخت آب انبار در این منطقه که در حال حاضر نیز انجام می‌گیرد، بسیار پرهزینه ، وقت‌گیر و زحمت آور است. یک آب انبار در منطقه جنوب فارس بویژه شهراوز که به شهر آب انبارها معروف است. شامل ۱ـ مخزن آب است که در گذشته توسط کارگران و امروز به وسیله دستگاه‌ها و ماشین‌آلات حفر می‌شود. این مخزن استوانه‌ای بوده و عمق آن به ۱۰ و قطر آن به ۱۲ متر می‌رسد.

چون این آب انبارها توسط نیکوکاران ساخته می‌شود عمق و قطر آنها بستگی به بودجه و اعتبار شخصی افراد دارد. ۲ـ پاگانه (پلکان) ـ از پلکان برای وارد شدن به آب انبار استفاده می‌کنند و در قسمتی از بدنه مخزن شیاری به پهنای بیش از یک متر می‌سازند که در این شیار سنگ‌های تراشیده محکم به عنوان پلکان نصب می‌شوند. کف و دیواره مخزن را در قدیم از سنگ و ساروج و امروز از سنگ و سیمان (بتون) می‌سازند تا آب نتواند نفوذ یا خارج شود. اگر در این مورد دقت نشود آب انبارهایی که خالی از آب باران باشند به وسیله آبهای فاضلاب شهر و روستا و چاه‌های مجاور دارای آب می‌شوند، یا آب انبارهایی که از آب باران پر باشند به سرعت تخلیه می‌شوند. و در این حالت می‌گویند برکه شکسته است.

در قدیم در ۸ کیلومتری شرق اوز یک آب انبار نسبتاً بزرگ وجود داشته است که بر اثر بی‌توجهی شکسته می‌شود و حتی چند بار هم آن را تعمیر و مرمت می‌کنند ولی به دلیل ساختمان لایه‌های زمین که خاک رس بوده و سنگ و ساروج نتوانسته آنجا را خوب پوشش دهد، مرتب شکسته می‌شود لذا به برکه شکسته معروف شده و حالا یک منطقه بزرگ در شرق شهر اوز به نام برکه شکسته معروف است. مخزن برکه (استوانه) را اندازه‌گیری و نیمه آن را به وسیله یک سنگ محکم و قطور نشانه می‌گذارند و این سنگ به نام سنگ نیمه معروف است و برای مردم هم حجم و اندازه برکه مشخص می‌شود.۳ـ پیش از ورود آب به برکه یک حوض کوچک که در زبان محلی به آن دست دره می‌گویند، می‌سازند. تا گل و لای و مواد زائد همراه آب ابتدا در دست دره رسوب کند و پس از آن آب وارد برکه شود. ۴ـ سوراخ ورود آب به برکه بستگی به مکان ساخت برکه (از قبیل رودخانه، سراشیبی یا مسافت زمین باران گیر که آب باران در آن جمع می‌شود) یا اندازه برکه دارد. ۵ ـ به محل برداشت آب که ارتفاع آن دو و عرض آن یک متر است تی‌تخ گفته می‌شود. معمولاً تعداد تی تخ‌ها دو عدد است ولی در برکه‌های بزرگ تعداد آنها به چهار و بیشتر می‌رسد. تی‌تخ ها را درست روبروی هم می‌سازند. تا هوا به خوبی کوران کند و باعث خنکی آب انبارها و خنکی مکان تی تخ هم بشود. بسیاری از رهگذران در مسیر راه‌ها در تی تخ برکه‌ها به استراحت می‌پردازند. در بعضی از برکه‌ها تی تخ را بزرگ و ادامه دار می‌سازند و محل اتراق تابستانی بسیاری از مسافران نیز می‌شود. چون جایی بسیار خنک و باصفا است.

۶ـ سقف برکه‌ها گنبدی شکل است و مخزن اصلی برکه را پوشش می‌دهد. ساختن گنبد برای سقف آب انبارها بویژه در برکه‌های بزرگ، کار هر کسی نبوده و معماران ویژه می‌توانند این کار را انجام دهند. مصالح به کار رفته در ساخت گنبد در قدیم بیشتر از سنگ و گچ و رویه آن از ساروج بوده است و امروز هم همان مصالح را به کار می‌برند ولی به جای ساروج برای پوشش رویه از کاهگل که بر اثر اشعه آفتاب و در زمان سرما برای انقباض و انبساط خوب جواب می‌دهد استفاده می‌کنند و از طرفی این کاهگل محافظ خوبی برای سنگ و گچ به کار رفته در ساخت گنبد است. و از نفوذ گرما و سرما هم جلوگیری می‌کند و آب برکه در تابستان خنک و در زمستان یخ نمی‌زند. ۷- در هر برکه برای این‌که سقف آن گرفته شود ابتدا یک قرص چینی مدور پهنی به پهنای دو متر می‌سازند. که پایه سقف بر روی یک متر آن استوار است و این شالوده و پی را در زبان محلی قرص برکه می‌نامند.۸- در خط‌الراس گنبد یعنی انتهای گنبد سنگی استوانه‌ای زیبا و تراشیده نصب می‌کنند که به کاکل معروف است و از دور نشانگر برکه است.۹- آب انبارهای منطقه جنوب در بالای تی تخ‌ها دارای سردر زیبا هستند که در قسمت بیرونی این سردرها کتیبه سنگی نصب می‌شود.

۱۰- درکتیبه سنگی بیشتر نام برکه، سازنده وسال ساخت و نام معمار و سازنده برکه حک شده‌است

۱۱- دست انداز، در تی نخ‌ها سنگی تراشیده به ارتفاع۷۵ سانتی‌متر و به پهنای یک متر نصب می‌شود تا مانع سقوط انسان و حیوان به برکه شود.۱۲- سوراخ خروج آب در مقابل سوراخ ورود آب، سوراخی تعبیه می‌شود تا آب اضافی برکه از همان جا به بیرون برود و از طرفی این سوراخ هم در مقابل سوراخ ورودی آب درست می‌شود تا باز هم هوا کوران کند و باعث خنکی آب شود.

● آب انبارهای لارستان

بیشتر آب انبارهای شهرستان‌های لارستان، گرانش، خنج، بستک، لامرد و مهر به صورت استوانه‌ای و گرد است اما در بعضی روستاها نیز آب انبارهای مستطیل شکل وجود دارد که البته تعداد آنها بسیار کم است. در قدیم و بعضا امروز بیشتر مردم این شهرستان‌ها آب شیرین وآشامیدنی خود را از آب انبار تامین می‌کنند. اما اخیرا به لوله‌کشی از سد سلمان فارسی مردم شهرستان‌های لارستان، گراش و خنج از آب آشامیدنی سالم و بهداشتی استفاده کرده و دیگر آب انبارها به صورت گذشته کاربرد ندارد. ولی آب آنها هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. و بسیاری از افراد آب برکه را بر سایر آبها ترجیح می‌دهند. ناگفته نماند که بیشتر آب انبارهای واقع در این شهرستان‌ها به دلائل مختلف از جمله نبود آبراه،‌ بهداشتی نبودن مسیر آب‌ها، ساختمان سازی، لوله‌کشی آب در شهر بلا استفاده مانده و بیشتر به صورت نماد و آثار به جا مانده و نشانی از کوشش مردم برای بهره‌گیری از مواهب طبیعی هستند. البته خشکی‌های مداوم و کمبود آب در منطقه باعث شده تا سلطه آب انبار بر منطقه از دست نرود و مردم همچنان نگاهی ویژه و مقدس نسبت به آب انبار(برکه) داشته باشند. آب انبارها در منطقه جنوب فارس آنقدر با اهمیت و ارزشمند هستند که نام نیکوکاران با نام آب انبارها عجین شده‌ است. و در گذشته هرکس که می‌خواسته یک کار عام المنفعه را انجام بدهد. در نخستین گام برای تامین آب آشامیدنی به ساخت آب انبار(برکه) می‌پرداخته‌است. در این مناطق سال پرآب و سال کم آب خشکسال با نماد برکه(آب انبار) توصیف می‌شود. شهرستان لارستان نسبت به دیگر شهرستانهای فارس بیشترین تعداد آب انبار را دارد و دلیل آن را می‌توان در مرحله نخست گستردگی و پراکندگی منطقه، جمعیت زیاد، قرارگرفتن در مسیر راه‌های ارتباطی و وجود مراکزتجاری و فرهنگی دانست.

● آب انبار سلفی

شهر اوز مرکز بخش کهن اوز واقع در لارستان به شهر آب انبارها معروف است. در این بخش بیش از ۷۵۰۰ آب انبار بزرگ و کوچک وجود دارد. اطلاعات ما از ساخت نخستین آب انبار در منطقه کم است ولی برابر اسناد و سوابق موجود آب انبار سلفی را می‌توان به عنوان قدیمی‌ترین آب انبار شهر اوز معرفی کرد. تاریخ ساخت این آب انبار به حدود ۷۵۰ سال پیش یعنی دوران تیموریان می‌رسد. مصالح به کار رفته در این آب انبار، سنگ، گچ و ساروج است برکه سلفی تاکنون چندین بار مرمت و تعمیر شده‌ است. این برکه در محله نخلستان برنه در شمال شهر اوز واقع است. در قدیم محل ساختمان برکه خارج از شهر و در مسیر ورودی به دروازه شهر بوده است. و راز ماندگاری برکه سلفی وجود گچ کوپال است.

این گچ را اهالی در محل تهیه می‌کردند و دانه‌های آن بسیار درشت بوده و بسیار محکم و قوی است برکه سلفی را می‌توان قدیمی‌ترین برکه جنوب فارس نامید. که متاسفانه امروزه در وضع نامناسبی قرار دارد. کاکل سنگی این برکه فروریخته و شکافی در قست بالایی سقف ایجاد شده‌است که به زوال سریع تر برکه کمک می‌کند. هر چند برکه سلفی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است ولی بی‌توجهی به آن زمینه نابودی این برکه قدیمی را که نماد سختکوشی مردم است فراهم ساخته است.بزرگترین برکه شهر اوز برکه ملامحمد است که از برکه‌های برجسته و مشهور شهرستان لارستان به شمار می‌آید. این برکه به نام بانی ساخت آن یعنی ملامحمد کراماتی معروف شده است. برکه ملامحمد به شکل مدور و دارای سقف گنبدی زیبا است. که بر روی قرص برکه استوار است. مصالح به کار رفته در ساخت برکه ملامحمد سنگ،‌ ساروج و گچ است. این برکه در چندین مرحله تعمیر و مرمت شده است. به طور کلی برکه‌ها(آب انبارهای) منطقه اوز با پلان مدور وسقف گنبدی یا مستطیل با طاق آهنگ ساخته شده‌اند.

گزارش: احمد خضری

منابع و ماخذ

۱- تاریخ دلگشای اوز- محمدهادی کرامتی۲- بررسی آثار تاریخی اوز- حمیراکمال

۳- آب انبارها، پرویز ورجاوند