چهره های آشنای دوران كودكی

اگرچه در تربیت انسان, عوامل مختلفی تأثیرگذار هستند و هر یك به نوعی در شكل دهی شخصیت او نقش ایفا می كنند, اما تأثیر الگوهای انسانی در تربیت بسیار حایز اهمیت است

اگرچه در تربیت انسان، عوامل مختلفی تأثیرگذار هستند و هر یك به نوعی در شكل دهی شخصیت او نقش ایفا می كنند، اما تأثیر الگوهای انسانی در تربیت بسیار حایز اهمیت است. در این جا به بررسی برخی از این نوع الگوها می پردازیم و نقش هر یك را در تكامل دینی و اخروی انسان یادآور می شویم.

● خانواده

باتوجه به آنكه كودك چند سال نخست زندگی خود را در محیط خانه با پدر و مادر و سایر افراد خانواده سپری می كند، به طور قطع هر آنچه را كه از آنان می بیند الگوبرداری كرده و خصوصیات اخلاقی، عقیدتی، شخصیتی و دیگر گرایش ها را از آنان می آموزد. اینكه مردم در قضاوت های خود، رفتارهای مختلف كودك را به حساب پدر و مادر كودك می گذارند، حاكی از واقعیتی است كه از مطالعات فراوان به دست آمده است.

پدر و مادر اولین و آشناترین چهره هایی هستند كه كودك با آنها برخورد می كند. به تدریج به موقعیت حساس پدر و مادر و نیاز شدید خود به آنان پی می برد و متقابلا به آنان علاقه مند می گردد و به همین جهت والدین خود را بهترین و خیرخواه ترین و بانفوذترین اشخاصی می داند كه می توانند آنان را سرمشق یا الگوی زندگی قرار دهند و از رفتارشان پیروی نمایند. قرآن بر نقش كلیدی پدر و مادر توجه داشته و در آیاتی چند به این مسئله پرداخته است. حضرت نوح با اشاره به نقش والدین به خداوند عرضه می دارد: «اینان جز فاجر و كافر نمی زایند.» به این معنا كه نتیجه تربیتی قوم نوح جز فرزندانی با این خصوصیات نیست.

بنابراین، خانواده در سازندگی یا ویرانی شخصیت كودك و نوجوان نقش اساسی دارد و كودك از محیط خانواده اوصافی چون: زبان گفتار، آداب معاشرت، محبت و مهرورزی به دیگران، قاطعیت و اقتدار و انضباط را می آموزد.

بعد از پدر و مادر، برادران و خواهران بیشترین تأثیر را بر روی طفل می گذارند، به ویژه زمانی كه طفل دارای برادر یا خواهری بزرگ تر بوده و تفاوت سنی شان نیز زیاد باشد. خواهر بزرگتر برای كودك نقش مادر، و برادر بزرگ تر نقش پدر را ایفا می كند. كودك برای دور ماندن از شر آنها و نیز همرنگ ساختن خود با ایشان، سعی می كند رفتار خود را براساس خواسته آنها تطابق دهد. از این رو، چنانچه والدین بتوانند فرزند بزرگ تر را خوب تربیت كنند، تقریباً در تربیت بقیه بچه ها موفق ترند زیرا فرزند بزرگ تر نسبت به كوچكتر نقش الگویی دارد و در تربیت و سازندگی كوچكتر تأثیر به سزایی دارد.

● معلمان

پس از والدین و اعضای خانواده، مربیان و معلمان و اعضای مدرسه بیشترین تأثیر را در تربیت كودكان دارند. كودكان در سنین پایین تحت تأثیر والدین خود هستند، اما وقتی وارد مدرسه می شوند از معلمان خود اثر می پذیرند.

معلم بعد از پدر و مادر بانفوذترین افراد، در امر تربیت كودك و نوجوان است. دانش آموزان بویژه دانش آموزان دوره ابتدایی، شدیداً تحت تأثیر معلم خود قرار دارند و رفتار او را الگو قرار می دهند. معلم با روح و جان دانش آموز سر و كار دارد و به همین جهت به عنوان یك الگوی محبوب و مطاع پذیرفته می شود. دانش آموزان همه اعمال و رفتار معلمان و مدیر و حتی مستخدم مدرسه را زیر نظر دارند و از طرز برخورد آموزگاران با مدیر، معلمان با یكدیگر، معلمان با خدمتكاران مدرسه و معلمان با دانش آموزان درس می گیرند.

فضای تعلیم و تربیت زیر پوشش عناصر گوناگونی قرار دارد كه همه آنها می توانند برای شاگردان، الگو و سرمشق باشند، مانند حیاط مدرسه، فضای كلاس، معلم، مدیر، ناظم، شاگردان و همه پدیده هایی كه در مدرسه به چشم می خورد با شاگردان مدرسه پیوند و تماس دارند. اما هیچ عنصری در مدرسه همانند معلم و به اندازه او نمی تواند الگوساز باشد.

مغز كودك، نوجوان و جوان مانند دوربین عكاسی است. كودكان در دوران كودكی خود از عقل پیروی نمی كنند بلكه تابع احساسات و تقلید هستند. آنان در این سنین قیافه، تن صدا، بی ادبی یا ادب در كلام و بالاخره همه گفتار و كردار بزرگ ترها را به طور ناخودآگاه تقلید می كنند. از آن جا كه كودكان بیشتر وقت خود را در خانه و یا مدرسه سپری می كنند، پدر و مادر و معلم می توانند با كردار و گفتار خود، آنها را تحت تأثیر قرار دهند و شخصیت كودك را بسازند.

«جاحظ» درباره تقلید شاگرد از معلم می نویسد: «عقبه بن ابی سفیان» به آموزگار فرزندانش گفت: نخستین وظیفه تو در اصلاح فرزندانم این است كه قبلا خویشتن را اصلاح كنی؛ زیرا چشمان آنها به تو دوخته است و رفتار و كار نیك در نظر آنها، رفتاری است كه تو آن را نیك می دانی و رفتار زشت از دیدگاه آنها رفتاری است كه تو آن را زشت تلقی می كنی».

● دوستان

دوستان، معاشران و همسالان گروه دیگری هستند كه می توانند تأثیر زیادی بر روان كودكان، نوجوانان و جوانان باقی بگذارند، قرآن به نقش این گروه توجه می دهد و با یاد كرد سخنان افرادی كه به جهت دوستی با افراد فاسق و كافر گرفتار آتش دوزخ شده اند می كوشد تا افراد را ترغیب نماید كه در انتخاب و گزینش دوستان دقت لازم را به عمل آورند؛ زیرا همین دوستان هستند كه با تأثیرگذاری بر شخصیت آنان خوشبخت و یا بدبخت می كنند. گروهی كه به جهت دوستی با دوستان ناباب خویش از راه به در رفته اند در قیامت می گویند: ای كاش فلانی را دوست خود نمی گرفتم»

كودك، بخش قابل توجهی از رفتار و كیفیت معاشرتش را ازدوستان و معاشران خود نیز می آموزد و این تبعیت بدان خاطر است كه به تناسب سن همگام با دوستان و اندیشه هایش هماهنگ با آنهاست كودكان به كارهای جدید رغبت بسیاری نشان می دهند و هنگامی كه با آن مواجه می شوند سعی می كنند از دوستان خود تقلید نمایند. پیداست كه هر كودكی دارای روش و منش خاص است كه معمولا از محیط اجتماعی خود فراگرفته است و كودك دیگر در تماس با او از همان ها پیروی می كند.

به بیان دیگر، در كودكان و نوجوانان حالت تشابه جویی و همانندسازی وجود دارند و سعی دارد خود را همانند دیگران به ویژه آنان كه مورد علاقه و تأیید آنان هستند بسازند. كودكان تا حدود ۷ سال اول زندگی بیشتر از هر كسی به والدین خود علاقه دارند اما كم كم با ورود به اجتماع، به خاطر تناسب در سن و رفتار و گفتار جذب دوستان و همسالان خود می شوند و از آنها تقلید می كنند. آنان معمولا مبانی اخلاقی، ارزش های اجتماعی، نظام حكومتی، آداب و رسوم، نوع روابط و نوع اعمال خود را از معاشران می آموزند.

در منابع اسلامی آیات و روایات فراوانی وجود دارد كه بیانگر تأثیرات ژرف همنشینی با دوستان خوب و بد می باشد. در قرآن كریم در مورد همنشین خوب فرمود: «همراه با كسانی باش كه هر صبح و شام پروردگارشان را می خوانند و خشنودی او را طلب می كنند و نباید به خاطر پیرایه های زندگی دنیا چشمان تو از آنان منصرف شود.»

و یا در مورد دوری گزیدن از غافلان می فرماید: «پس تو نیز از كسی كه از (سخن) ما رویگردان می شود و جز زندگی دنیا را نمی جوید، اعراض كن».رسول اكرم(ص) در این باره می فرمایند: «آدمی تحت تأثیر رفیق خودش است. پس باید هر یك از شما ببیند كه با چه كسی طرح دوستی می ریزد».

از حضرت سلیمان(ص) روایت شده كه ایشان فرمودند: «درباره كسی به نیكی یا بدی قضاوت نكنید تا رفقایش را ببینید چه آن كه آدمی از امثال و اقرانش شناخته می شود و به صفات همنشینان و دوستان صمیمی اش توصیف می گردد».

ائمه اطهار و معصومین(ع) نیز طی سخنان خود، خطرات رفاقت های گمراه كننده را خاطرنشان كرده و پیروان و یاران خود را از همنشینی با افراد فاسد و تبهكار برحذر داشته اند. امام علی(ع) در نامه ۶۹ نهج البلاغه به «حارث همدانی» توصیه كرده اند: «از رفاقت با كسانی كه افكارشان خطا و اعمالشان زشت و ناپسند است برحذر باش! همانا دوست را به وسیله دوستش می شناسند».

همسالان از راه های منحصر به فرد و عمده ای در شكل گیری شخصیت، رفتار اجتماعی، ارزشها و نگرش های یكدیگر دخالت دارند. كودكان از طریق سرمشق دهی، اعمال قابل تقلید، تشویق یا تنبیه، پاسخ های خاص و ارزشیابی فعالیت های یكدیگر و بازخوردی كه به هم می دهند، در یكدیگر تأثیر می گذارند.

در حقیقت، علت اساسی گرایش شدید كودكان نسبت به همدیگر را باید در «مشابهت» جستجو كرد. فلاسفه در این باره می گویند: «مشابهت، علت جذب و دوستی و عشق است و شاعر در این باره گفته است.

چه بسا كودكانی كه در خانه تربیت نیكو پیدا كرده اند؛ ولی در مدرسه و در نزد معاشران و دوستان فاسد و بداخلاق دچار انحراف شده اند. بسیاری از كج خلقی ها، انحراف ها و ناسازگاری ها براساس تأثیری است كه دوستان و معاشران فرزندان ما، در مدرسه یا محیط خارج بر آنها گذارده اند. از این رو، نظارت بر معاشرت كودكان بسیار ضروری می نماید.

● چهره های ورزشی و هنری

در عصر حاضر كه نگاه جوانان و نوجوانان و حتی بزرگسالان به طور گسترده ای به مقوله هنر و ورزش دوخته شده است به یقین از نقش مهم و تأثیرگذار این طیف وسیع نمی توان غافل بود.

جوانان و نوجوانان با علاقه ای كه به هنرپیشه یا بازیكن ورزشی خاصی دارند به طور مستقیم تحت تأثیر رفتارهای دیگر او نیز قرار گرفته و از آن ها الگوگیری می نمایند. نظر به اهمیت این عنصر مهم تربیتی است كه اكنون سردمداران تهاجم فرهنگی توجه خود را به این حوزه معطوف نموده و بسیاری از اهداف خود را در قالب هنر و شخصیت های ورزشی پیاده می كنند.

امروزه به روشنی بسیاری از جوانان را شاهدیم كه در سخن گفتن، مدل لباس و مو، نحوه رفتار و... به طور مستقیم تحت تأثیر این چهره ها قرار گرفته اند.از این رو برنامه ریزی و سرمایه گذای جهت اصلاح و تهذیب و تربیت شایسته این گروه می تواند نقش مهمی در الگوسازی ویژه جوانان و نوجوانان داشته باشد.

فاطمه غلامی

---