اصلاح طلبی بزرگ به نام «محمد مصدق»

نگاهی به اصلاحات مصدق به مناسبت ۲۹ اسفند

بیست و هفت ماه حکومت مصدق از اردیبهشت ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲ یکی از ادوار فراموش نشدنی تاریخ معاصر ایران است. در این دوره، مردم کوچه و بازار برای اولین بار در جیان وقایع سیاسی قرار گرفتند و در تعیین سرنوشت کشور، خود را عملا سهیم یافتند. مطبوعات از حداکثر آزادی برخوردار بود و اخبار را از زاویه های گوناگون منتشر می کرد. دکتر مصدق، در مقام نخست وزیر، مردم را به وسیله رادیو شخصا در جریان رویدادهای مهم قرار می داد. در نتیجه، اکثریت مردم ایران برای اولین بار در تاریخ معاصر، دولت را از آن خود می دانستند - نه عامل طبقات ممتاز داخلی یا قدرت های خارجی.

من شور و علاقه همکلاسی های خودم را در دبستان جمشید جم تهران به خوبی به یاد دارم که چگونه آخرین سخنرانی های نمایندگان مجلس شانزدهم و هفدهم را در روزنامه ها می خواندند و موقع زنگ تفریح مورد گفتگو قرار می دادند. البته تعدادی از آموزگاران روشنفکر دبستان مشوق بودند.

مهمترین میراث مصدق کارنامه دموکراتیک دولت اوست. دولت اودر مقایسه با دیگر دولت های ایران، برای اصلاح قوانین با توجه به نیازهای اولیه مردم و استحکام حاکمیت ملی، تلاشی جدی مبذول داشت. اصلاحات مصدق فراگیر بود و از مبنایی صحیح بهره می گرفت، هر چند پیش از تحقق کامل، دولت او سرنگون شد. اقدامات اصلاحی او را طی دو سال و سه ماه حکومت می توان به شرح زیر خلاصه کرد.

راه کشاورزان و مستمندان شهری و کارگران

عوارض مالکانه در روستاها و بیگاری رعایا ملغی گردید. مالکان موظف شدند ۲۰ درصد از سهم مالکانه را به دولت بدهند که نیمی از آن به کشاورزان مسترد شود و نیم دیگر صرف عمران روستاها گردد. بدین منظور در هر یک از دهات هیاتی به نام شورای ده انتخاب می شد. مالیات مستغلات ۱۰ درصد افزایش یافت و درآمد آن در اختیار بانک ساختمانی (که همزمان ایجاد گردید) گذاشته شد تا به مصرف ساختن مسکن و خانه های ارزان قیمت در اراضی دولت برسد. قانون بیمه های اجتماعی کارگران به تصویب رسید که شامل ۹۶ ماده جامع و مترقی بود. کلیه کارخانه ها و بنگاه های مشمول قانون کار موظف شدند کارگران خود را نزد سازمان بیمه های اجتماعی کارگران بیمه کنند. شورای ۱۱ نفره سازمان مزبور، گذشته از نمایندگان دولت، دو نماینده از اتحادیه کارفرمایان و دو نماینده از اتحادیه کارگران را نیز داشت.

توسعه اقتصادی

دکترمصدق لایحه قانونی برنامه پنج ساله راهسازی را تصویب کرد و به موجب آن برنامه ای برای نگهداری و تکمیل و آسفالت جاده های موجود کشور و احداث جاده های جدید ارائه گردید. تدوین و تصویب اساسنامه شرکت ملی نفت ایران یکی از اقدامات اساسی و پایدار مصدق به شمار می آید. به منظور حسن اداره و توسعه و حمایت صنایع کشور هیات نظارت صنعتی تشکیل شد. به عنوان مثال، هیات نظارت مکلف گردید نسبت به اصول حسابداری صنعتی و طرز تهیه ترازنامه صنعتی و محاسبه بهای تمام شده کالا طبق اصول فنی متداول، تعلیمات کافی و جامع به کلیه کارخانه هایی که در آن نظارت داشت بدهد. با تعطیل صنعت نفت و قطع درآمد آن، بانک توسعه صادرات تاسیس شد تا کالاهای صادراتی را با استانداردهای بین المللی تطبیق بدهد و در مورد بازارهای فروش خارجی، صادرکنندگان را راهنمایی کند.

آموزش و پرورش

به منظور نظارت بر کلیه شئون آموزشی کشور و اصلاح و توسعه فرهنگ و تعمیم آموزش و پرورش، قانون تشکیل شورای عالی فرهنگ را تصویب کرد. عده ای از اعضای شورا توسط صنف های فرهنگی مانند استادان دانشگاه، پزشکان، مهندسان، دبیران و آموزکاران انتخاب می شدند. تصویب اساسنامه های مدارس و برنامه های تحصیلی اعم از مدارس دولتی و خصوصی و ملی، تصویب اجازه تاسیس هرگونه کودکستان و آموزشگاه تا سطح تحصیلات متوسطه از جمله وظایف این شورا بود. علاوه بر آن، برای تحکیم استقلال دانشگاه ها و جلوگیری از مداخلات دولت، لایحه قانونی استقلال مالی دانشگاه را تصویب کرد.

دادگستری

مصدق اعتقاد داشت که یک دستگاه قضایی مستقل و کاردان لازمه وجود یک حکومت دموکراتیک در ایران است. از این رو اصلاح دادگستری و ریشه کن کردن فساد در این سازمان از اولویت خاصی برخوردار بود. بدین منظور قانون استخدام قضات را مورد تجدید نظر قرار داد. محاکمه اختصاصی را منحل کرد و تشکیلات قضایی را تجدید سازمان داد.

بنیادگذاری نهادهای دموکراتیک

بنیان و تحکیم نهادهای دموکراتیک برای مصدق از اولویت خاصی برخوردار بود. تصویب لایحه قانونی شهرداری ها یکی از اولین اقدامات او بود. براساس این لایحه، اداره امور هر شهر یا روستا را یک انجمن محلی به عهده می گرفت. یکی از نکات مهمی که در این لایحه منظور شده بود و مصدق از دیرباز بر آن تاکید داشت این بود که انتخاب کنندگان می بایست به قدر نوشتن، سواد فارسی داشته باشند. نکته مهم دیگر این بود که زنان نیز از حق رأی برخوردار شدند. همچنین به جای آن که شهرداران را دولت مرکزی منصوب کند، مقرر شد که با رأی اعضای انجمن شهر انتخاب شوند و انجمن شهر حق استیضاح شهردار و برکناری او را داشته باشد. لایحه استقلال کانون و وکلای دادگستری از دیگر لوایح مهم آن دوره بود. این امر تشکیل کاکنون وکلا را در مرکز هر استان به عنوان موسسه ای مستقل و دارای شخصیت حقوقی میسر کرد.

مطبوعات

لایحه قانونی جدید، مطبوعات را از زیر سلطه دولت بیرون آورد. بدین ترتیب رسیدگی به جرایم مطبوعاتی در دادگاه های کیفری و در حضور هیات منصفه مرکب از اعضای گروه های هفتگانه زیر به عمل می آمد: علما و دانشمندان و نویسندگان، وکلای دادگستری و سردفترداران، بازرگانان و دبیران و آموزگاران، مالکان و کشاورزان، کارگران و اصناف و پیشه وران، لازم به یادآوری است که در اولین ماه نخست وزیری، مصدق به شهربانی دستور داد به تهمت های وارده بر او ترتیب اثر ندهد و مزاحمتی برای مطبوعات فراهم نکند. نگاهی به مطبوعات مخالف آن زمان که در حمله به و انتقاد از مصدق کمترین مضایقه ای نداشتند، نشان می دهد که دستورالعمل مزبور نمایشی نبود، بلکه قدمی بود در جهت تشویق آزادی مطبوعات.