نقب زدن به امروز از دل فردا

یکی از مهم ترین دلایل جذابیت ژانر علمی خیالی و قطعا یکی از عوامل اصلی تداوم محبوبیت این ژانر که برخلاف خیلی ژانرهای دیگر هرگز از رونق نیفتاده, قابلیت و ظرفیت بالقوه و خاص آن برای گنجاندن مهم ترین و حساس ترین عناصر و مضمون های سیاسی, اجتماعی, فلسفی و حتی مذهبی است

یکی از مهم‌ترین دلایل جذابیت ژانر علمی‌خیالی و قطعا یکی از عوامل اصلی تداوم محبوبیت این ژانر که برخلاف خیلی ژانرهای دیگر هرگز از رونق نیفتاده، قابلیت و ظرفیت بالقوه‌ و خاص آن برای گنجاندن مهم‌ترین و حساس‌ترین عناصر و مضمون‌های سیاسی، اجتماعی، فلسفی و حتی مذهبی است. ژانر علمی‌‌خیالی گرچه تا حد زیادی با مضمون‌ها و مکان‌های فوتوریستی پیوند خورده ولی به طرز جالبی در بهترین شکل خود می‌تواند امروزی‌تر از هر ژانر دیگری باشد. در واقع شاخص‌ترین و مهم‌ترین آثار ژانر علمی‌خیالی- چه در ادبیات و چه در سینما- و از جمله همین «یادآوری کامل» به خاطر دربر داشتن چنین عناصری به اوج رسیده‌اند و صد البته به یاری مطرح کردن این مضمون‌ها در کنار و توأمان با روایت داستانی جذاب و جالب که می‌تواند تماشاگرش را میخ‌کوب کند. مضمون محوری برخی از قابل‌توجه‌ترین آثار علمی‌خیالی، حول به چالش کشیدن آنچه در ابتدا در فضای داستانی اثر کاملا ‌بدیهی و بی‌چون‌وچرا می‌نماید، شکل گرفته ‌است.

«یادآوری کامل» و «ماتریکس» از شاخص‌ترین نمونه‌های این رویکرد هستند. آثاری با داستانی چندلایه که در مسیر پرورش داستان، نه نکاتی جزیی و حاشیه‌ای بلکه اساس تصور و تعبیر شخصیت‌ها از عالم پیرامون و ماهیت هستی و حتی هویت فردی‌شان را زیر سوال می‌برند. بخشی از قدرت و تاثیرگذاری این آثار از همین وجه هشداردهنده و عملا ‌مخوف‌شان برمی‌خیزد. مضامین این آثار در خیلی مواقع، آثار عجیب نویسندگانی از قبیل دیوید آیک را تداعی می‌کند که حول‌وحوش «تئوری‌های توطئه‌» محیرالعقول و نفسگیر شکل می‌گیرند. «یادآوری کامل» در میان آن دسته از فیلم‌های علمی‌خیالی که به موضوع جذاب و در عین حال هولناک تکثیر هویت می‌پردازند، هم به لحاظ تقدم زمانی و هم به لحاظ قدرت خود فیلم، بسیار شاخص است. این تکثیر هویت گاه از طریق تکنولوژی‌های فوق پیشرفته‌ای مثل کلونینگ و مهندسی ژنتیک سطح بالا رخ می‌دهد و گاه از طریق «نشت» کردن واقعیت‌های پیوسته ولی نه کاملا مشابه جاری در آنچه به عنوان دنیاهای موازی از آن یاد می‌شود به همدیگر.

این نظریه برخلاف آنچه شاید به نظر برسد، یکی از مهم‌ترین مباحث فیزیک مدرن است که به لطف نظریه‌ها و تلاش‌های فیزیکدان‌های بزرگی مثل میچیو کاکو به‌خصوص در سال‌های اخیر به صورتی کاملا ‌جدی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. «یادآوری کامل» نیز مثل موفق‌ترین و بزرگ‌ترین آثار ژانر، در عین دستمایه قرار دادن داستانی فوتوریستی و با وجود بردن مخاطبش به دنیایی دور از دسترس و فراواقعی، انگشت روی حساس‌ترین مسایل دنیای امروز می‌گذارد. بنابراین دوباره‌سازی‌اش اصلا‌ جای تعجب ندارد. ضمن اینکه اساسا «یادآوری کامل» بر اساس داستان کوتاهی از فیلیپ کی‌دیک ساخته شده است؛ یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان این ژانر که فهرست شگفت‌انگیز آثار علمی‌خیالی ساخته شده بر اساس آثارش، فیلم‌های درجه‌یکی مثل «بلید رانر» و «گزارش اقلیت» و در ضمن آثار قابل‌تاملی مثل «اداره اصلاحات» وA Scanner Darkly را نیز شامل می‌شود.

برای من به عنوان یکی از طرفداران پروپاقرص ژانر علمی‌خیالی، بازبینی «یادآوری کامل» یا نوشتن از آن در عین حال فارغ از برخی حسرت‌ها نیست. بیش از همه، حسرت بابت سرنوشت کارگردان بزرگی مثل پل ورهوفن که با فیلم‌هایی مثل «روبوکاپ»، «سربازان سفینه فضایی» و همین «یادآوری کامل» و- به نظر من در مقیاسی کمی پایین‌‌تر- «مرد نامریی» قطعا ‌و به طرزی انکارناپدیر خودش را به عنوان یکی از شاخص‌ترین و مهم‌ترین فیلمسازان ژانر علمی‌خیالی مدرن تثبیت کرد ولی متاسفانه از سال ۲۰۰۰ به بعد دچار چنان افتی شد که قطعا کارنامه‌‌اش را به عنوان یکی از دریغ‌انگیزترین کارنامه‌های تاریخ سینما می‌توان حتی عبرت‌آموز تلقی کرد. با همه اینها ورهوفن با سه فیلم برتر کارنامه‌‌اش که اسم برده شد، قطعا تاثیری عمیق و ماندگار بر مسیر ژانر علمی‌خیالی مدرن گذاشت. این تاثیرگذاری می‌تواند خود، موضوع مقاله‌ای مفصل و اساسی باشد.

قطعا در مواجهه با خبر بازسازی داستان کی‌دیک و فیلم ورهوفن یکی از نخستین فکرهایی که به ذهن انسان خطور می‌کند این است که اساسا بازسازی اثری در نوع خودش کامل، که ۲۴ سال پیش ساخته شده، اصولا چه منطق و توجیهی می‌تواند داشته باشد. ولی در عین حال یکی از نقاط بسیار دلگرم‌کننده و امیدوارکننده در مورد این پروژه جدید قطعا این است که کارگردانی مثل لن وایزمن برای این کار برگزیده شده که شخصا یکی از ستایشگران درجه‌‌یک دو فیلم «دنیای زیرین» و «دنیای زیرین: تکامل» او هستم که از آثار متفاوت و بسیار جالب یکی، دو دهه اخیر در زیر گونه خون‌آشامی بوده‌اند. در عین حال «آزاد زندگی کن یا سخت بمیر» او هم در واقع قسمت چهارم «سخت‌جان» بود؛ اثری بود چنان قدرتمند و خوش‌ساخت که جای حرفی باقی نمی‌گذاشت. همه این شواهد می‌تواند ما را امیدوار نگه دارد که بازسازی «یادآوری کامل» اثری درخور تامل و چه بسا حاوی رویکردی باز هم امروزی‌تر و به‌روزتر به داستان کی‌دیک باشد. گرچه حتی در این صورت هم باز اثر ورهوفن همچنان جایگاه والا و دست‌نیافتنی خودش را در این ژانر حفظ خواهد کرد.

شهزاد رحمتی