بررسی گلیم ایران

گلیم نوعی فرشینه است با بافتی ساده که با پشم و پنبه و در مواردی با پشم و موی بز بافته می شود نخ های تاروپود یک در میان از زیر و روی یکدیگر می گذرند

گلیم نوعی فرشینه است با بافتی ساده که با پشم و پنبه و در مواردی با پشم و موی بز بافته می‌شود. نخ‌های تاروپود یک در میان از زیر و روی یکدیگر می‌گذرند. مانند بافت سادهٔ یک سبد. گلیم به‌عنوان یک صنعت دستی زنانه در مناطق عشایری و روستایی ایران رواج دارد. وسیلهٔ بافت گلیم مانند قالی براساس دارهای افقی یا عمودی است. این فرشینه به‌دلیل ارزان بودن مصرف عمومی دارد. گلیم ایرانی برحسب مناطق گوناگونی که آن را می‌بافند، دارای شیوه‌های بافت و نقوش متنوع است.

● مواد اولیه گلیم

یکی از ویژگی‌های گلیم، وفور مواد خام آن است و به همین دلیل در میان اقوام مختلف تولید می‌شود. مواد اولیه گلیم پشم گوسفند، پشم شتر، موی بز و اسب و پنبه می‌باشد.

از نزدیک به ده هزار سال پیش که انسان به دام‌پروری و اصلاح نژاد دام پرداخت، به‌تدریج پشم گوسفند به الیاف بلند و نرمی که قابل ریسیدن بود، تبدیل شد.

خصوصیات پشم با مو، پنبه و ابریشم بسیار متفاوت است. گره‌هایی بر سطح الیاف پشم وجود دارد که هنگام ریسیدن به آن خاصیت درهم پیچیده شدن می‌دهد و پارچه‌های پشمی به‌دلیل درصد بالای چربی، عایقی ممتاز است و خاصیت فرم‌پذیری عالی دارد.

چیدن پشم یک تا دوبار در سال انجام می‌شود و غالباً پس از پایان سرمای زمستان در ماه‌های فروردین و اردیبهشت، و یا پس از کوچ گله به مراتع تابستانی انجام می‌شود. در مناطق ساحلی و گرم‌تر مثل عربستان و جنوب ایران در ماه اسفند و در مناطق کوهستانی با آب و هوای سردتر مثل شمال شرقی ایران و افعانستان در خردادماه آغاز می‌شود. محصول پشم هر گوسفند از یک تا سه کیلو است و برای شستن آن گله را یا از درون نهر یا رودی عبور می‌دهند یا آن که پشم را چیده و سپس می‌شویند.

در مناطقی که پشم خوب تولید می‌شود، آماده‌سازی نخ با مراقبت‌های خاص همراه است. پشم را به دفعات می‌شویند و آب می‌کشند تا کاملاً پاکیزه شود و چربی آن به میزان دلخواه برسد.

برای افزودن به قدرت پاک‌کنندگی آب و زدودن چربی‌های سطحی، ترکیباتی شیمیایی مانند کربنات دوسود، پتاس و مواد قلیایی دیگر از جمله مواد گیاهی به آن اضافه می‌کنند. مرحلهٔ شست‌وشو نه تنها در زدودن مواد زاید و چرک بلکه در افزودن به قدرت رنگ‌پذیری پشم نیز حائز اهمیت است. پس از شست‌و‌شو پشم را براساس رنگ و کیفیت، درجه‌بندی می‌کنند. امروزه به دلیل تجاری شدن و کاهش معیارهای تولید، مراقبت‌های کمتری در مرحله درجه‌بندی پشم صورت می‌گیرد.

مرحلهٔ بعد شانه کردن پشم است که الیاف را از یکدیگر جدا و یکدست می‌کنند. رایج‌ترین ابزار این کار یک قطعه چوب با ردیفی از میله‌های فلزی است که در زمین نشانده می‌شود. پشم را به دفعات از داخل میله‌ها عبور می‌دهند و الیاف کوتاه از بلند جدا می‌شود.

مرحله ریسندگی چنانچه با دستگاه انجام شود با صرفه‌تر است و امروزه در بسیاری از قالی‌ها و گلیم‌ها از آن استفاده می‌شود. این پشم به هیچ وجه مناسب نیست، زیرا دستگاه ریسندگی پشم را نازک، شکننده و کوتاه می‌کند و حالت انعطاف‌پذیری آن را از بین می‌برد. رایج‌ترین شیوه ریسندگی، با دوک نخ‌ریسیاست. دوک دارای صفحه گردی از چوب یا سفال است، که نوع متداول آن دارای میله مخروطی چوبی یا فلزی است که در میان صفحه گرد یا چهاروش چوبی فرو رفته است. ریسندگی به شکل اشتغالی خودکار و غیرارادی شکل می‌گیرد و چوپانان حتی هنگام مراقبت از گله و زنان در ساعات فراغت و در هر حالتی که بتوانند نخ‌ریسی را همزمان با کارهای دیگر انجام می‌دهند.

از موی بز، شتر و اسب نیز در گلیم‌بافی استفاده می‌شود. این مو، گاه همراه با پشم گوسفند دوباره ریسیده می‌شود تا ریشه‌های ظریفی به تار گلیم بدهد.

موی شتر دوکوهانهٔ آسیای مرکزی خودبخود ریزش می‌کند. این نوع مو را همراه با پشمی که از گردن و گلوی حیوان چیده می‌شود، در گلیم بافت‌های عشایری افغانستان، بلوچستان و شرق ایران به وفور استفاده می‌کنند.

موی دم و یال اسب در منگوله‌ها و ریشه‌های تزئینی گلیم بافت‌ها، استفاده می‌شود.

در بیشتر دشت‌های حاصلخیز آسیای مرکزی و آفریقای شمالی پنبه خودبخود می‌روید. در عصر حاضر کشاورزان پنبه را برای تجارت کشت می‌کنند. اختصاصات و امکانات پنبه از پشم بیشتر است. پنبه به وفور کشت می‌شود و الیاف آن بسیار مستحکم است. آن‌را با قطر کم می‌تابند تا برای بافت‌ها ظریف مناسب باشد. قسمت اعظم تارهای بافندگی از نخ پنبه فراهم می‌شود. پنبه برخلاف پشم سفید شفافیت اولیه‌اش را از دست نمی‌دهد. اما رنگ را به‌خوبی پشم جذب نمی‌کند.

در دورهٔ صفوی در کارگاه‌های صحنه و سنندج، گلیم ابریشمی تولید می‌شود؛ اما امروز جز در منطقهٔ قیصری در آناتومی، از ابریشم در بافت گلیم استفاده نمی‌شود. بافنده‌های عشایر و صحرانشین علاقه زیادی به تزئین گلیم بافت‌هایشان دارند که با زینت‌‌آلات کمیاب و غیرعادی مانند الیاف فلزی و مصنوعی، مُهره، صدف و سکه انجام می‌گیرد.

● رنگ‌ها

انواع رنگ و ترکیب‌بندی‌های گوناگون آن از مهم‌ترین عناصر زیبایی و کیفیت گلیم بشمار می‌رود و به گرایی‌ طرح‌ها نیز می‌افزاید. جذاب‌ترین رنگ‌ها از عناصر طبیعی بدست می‌آید. در گلیم‌بافی استفاده از رنگ‌های هماهنگ اهمیت بسزایی دارد و بافنده‌های عشایری و روستایی از استعداد فوق‌العاده‌ای در ترکیب رنگ‌ها برخوردارند.

گاه بافنده با سلیقهٔ خود رنگی غیرعادی در گلیم می‌گنجاند و تضاد جالبی ایجاد می‌کند و گاه برعکس تأثیر نامطلوبی بر بیننده می‌گذارد. رنگ‌هایی که بافنده‌های عشایری و روستایی می‌پسندند، تفاوت فاحشی با رنگ‌های دلخواه غربی دارد. بافنده‌های عشایر، از درخشندگی طبیعت اطرافشان الهام می‌گیرند.

چگونگی همنشینی رنگ‌ها در ایجاد هماهنگی بین طرح و رنگ نقش مهمی دارد. رنگ‌های طبیعی سازگاری بیشتری و هماهنگی بهتری باهم دارند. اما رنگ‌های شیمیایی که به سهولت بکار می‌رود مشکلاتی نیز دارد. خالص نبودن رنگ طبیعی نخستین علت زیبایی و برتری آن بر رنگ‌های شیمیایی است. در قرمز طبیعی، آبی و زرد نهفته است؛ اما قرمز شیمیایی، فقط ماده رنگی قرمز در بر دارد.

رنگ در تعیین قدمت گلیم و منشأ آن نیز می‌تواند سودمند واقع شود.

● انواع گلیم

شهرت بافندگان گلیم در جهان اسلام، بیشتر برای تولید کف‌پوش، دیوار آویز و منسوجاتی است که در اتاق‌های خواب نشیمن، راحتی و زیبایی ایجاد کند. گروه‌های زیادی نیز طی سالیان متمادی بر بافت انواع دیگری از وسایل تزئینی مشغول بوده‌اند. جهیزیه دختران چادرنشین علاوه بر قالی، ساک‌ها و خورجین‌های گلیم بافتی که نقش اساسی در ذخیره و حمل‌ونقل مواد غذایی دارد، پوشش‌های تزئینی که در مراسم عروسی روی اسب و شتر می‌اندازند، نیز بود. تولیدات مهم‌تر شامل منسوجات رسمی‌تری چون سفره و ... بود که بیشتر مورد توجه قرار داشت.

۱) انواع گلیم از لحاظ ابعاد: ( گلیم معمولی . گلیمچه . دست گلیم )

۲) تقسیم بندی گلیم ازنظرجنس تارو پو:( گلیم پنبه ای. گلیم پشم و پنبه. گلیم ابریشمی)

۳) تقسیم بندی گلیم از نظر محل استفاده: ( گلیم مسجدی . گلیم معمولی)

۴) تقسیم بندی گلیم از نظر نوع بافت: ( گلیم یک رو. گلیم دو رو. گلیم سوزنی)

۵) انواع گلیم از نظر محل بافت: ( گلیم بلوچی . گلیم کردستان)

● نقش های متداول در گلیم

نقش چشم خروسی. نقش شطرنجی . نقش جناغی . نقش های خلاصه شده . اشیاء

مهمترین مناطق گلیم بافی در ایران

گلیم سنه، گلیم بیجار، گلیم شاهسون ، گلیم زرند ، گلیم های ورامین و گرمسار ، گلیم قشقایی ، گلیم بختیاری ،گلیم منطقه خراسان .

● بافندگی

دارهای گلیم‌بافی بسیار ساده است. اما سادگی آنها ارتباط چندانی با نوع بافتی که به‌وسیله آنها تولید می‌شود ندارد. بافت‌های پیچیده نیز با دارهای ساده انجام می‌شود.

بافندگی بنا بر سنت ، به عهدهٔ زنان است. مردان اغلب در برپا کردن دارها و چله‌کشی با زنان همراهی می‌کنند. اخیراً مردان بسیار جوان نیز در بافتن گلیم برای فروش مشارکت دارند. در گلیم‌بافی بیشتر از دارهای خوابیده استفاده می‌شود. هر قبیله و منطقه از ابزارآلات مختلفی استفاده می‌کند.

ابزار بافندگی را بافنده یا در خانه خود می‌سازد یا از بازارهای محلی تهیه می‌کند. شانه‌ها برای کوبیدن پودها و ترتیب فاصلهٔ تارها بکار می‌رود و تماماً از چوب و یا از دندانه‌های بلند فلزی ساخته می‌شود. کجو و هاف (چوبی برای جدا ساختن بیشتر تارها) را از چوب صاف و صیقلی می‌سازند. قیچی و چاقو را یا آهنگرهای محلی می‌سازند، یا پیشه‌وران سیار.

هدف اصلی بافندهٔ گلیم همزمان با آفرینش نقش‌های زیبا و رنگارنگ با نخ‌های پشمی نمایان بر سطح گلیم، پدید آوردن زیراندازی محکم و بادوام است.

ساده‌‌ترین نوع بافت، بافت متعادل است که تاروپودها از زیر و روی یکدیگر رد شده و درهم بافته می‌شود. این نوع بافت معمولاً تک‌‌رنگ است و جنبهٔ تزئینی ندارد. این بافت گاهی روی کناره‌های غیرتزئینی قالی‌های گلیم باف، گره باف و در آستر خورجین‌ها دیده می‌شود.

● بافت متعادل

▪ بافت پودرو

در بافت پود رو تعداد پودها بیش از تارهاست و تارها دیده نمی‌شود و رنگ این نوع گلیم را پودها تعیین می‌کند. این شیوه بطور گسترده در گلیم‌بافی مناطق مختلف جهان استفاده می‌شود. این نوع بافت در کناره‌های گلیم دیده می‌شود.

بافت تار رو یا جاجیم‌باف، عکس پود رو است. از شیوه‌های دیگر بافت گلیم، اُریب‌باف است. بافت چاک‌دار شیوۀ دیگری است که بسیار متداو لاست و تا حدود ۲۰ سال پیش تنها شاخص گلیم‌ها بوده است. شیوه‌های بافت بسیار متنوع و پیچیده‌‌ای در بافت گلیم وجود دارد مثل گلیم باف با پود معلق، جاجیم‌باف با تار معلق، پیچ‌باف، بافت چرخان، گلیم‌باف جفت قلاب و ...

● بافت اریب

▪ بافت چاک دار

از مهمترین عوامل در استحکام و کیفیت و زیبایی گلیم، پرداخت نهایی است. شیوهٔ بستن انتهای پودهای منقطع، استحکام شیراز‌ه‌ها و نوع رنگی که در آنها بکار می‌رود، بافت و تزئین کناره‌های عرضی گلیم، نحوهٔ بستن ریشه‌ها و وجود زیورآلات اضافی همگی به تکمیل دست‌باف می‌انجامد.

---