بحران جمعیت در روسیه و راهکارهای کرملین

روسیه با آنکه کشوری اروپایی است ولی تاثیر پذیری اش از شرق به ویژه در زمینه فرهنگی و اجتماعی را نمی توان انکار کرد, چه آنکه از دیر باز آموزه های اجتماعی و فرهنگی روسیه در تعامل نزدیک با شرق بوده است و اساساً در تعاملات سیاسی نیز همواره ترجیح می داده است تعاملاتش با شرق را حفظ کند

روسیه با آنکه کشوری اروپایی است ولی تاثیر پذیری اش از شرق به ویژه در زمینه فرهنگی و اجتماعی را نمی توان انکار کرد، چه آنکه از دیر باز آموزه های اجتماعی و فرهنگی روسیه در تعامل نزدیک با شرق بوده است و اساساً در تعاملات سیاسی نیز همواره ترجیح می داده است تعاملاتش با شرق را حفظ کند.

نیم نگاهی به گذشته تعاملات این کشور پهناور گویای آن است که از زمان حکومت تزارها و پس از آن و از سال ۱۹۱۷ میلادی و سر کار آمدن بلشویک ها همواره کوشیده است مناسبات خود را با کشورهای بلوک شرق گسترش دهد و در مواردی ریسک حمایت از آنها را در برابر غرب به عنوان استراتژی بلند مدت خود بپذیرد. موضوع خانواده در روسیه از موضوعاتی است که تاثیر پذیری اش از شرق را مدیون همین تعاملات است اگرچه در سال های اخیر و به موازات انتقال از سیستم اقتصاد سوسیالیستی به سیستم اقتصاد بازار آزاد، اقتضائات سیستم اقتصادی کاپیتالیستی بر این کشور بی تاثیر نبوده است ولی کانون خانواده به دلیل پایداری در برابر تاثیر پذیری از آموزه های غربی و حفظ سنت های دیرین، کمتر در مسیر تغییرات ناشی از لجام گسیختگی بنیادین بوده است اما با این وجود رگه هایی از آنچه که امروز بحران خانواده نامیده می شود در این کشور پدید آمده است که البته دولتمردان در سیاست های تنظیمی خود کوشیده اند برای برون رفت از چنین بحرانی راهکارهای نوینی را ارائه کنند.

اکنون نگرانی از کاهش جمعیت جوان کشور و کاهش زاد و ولد و پیش بینی کاهش جمعیت از یکصد و پنجاه میلیون نفر در سال ۲۰۰۸ میلادی به یکصد و بیست میلیون نفر در سال ۲۰۳۰ میلادی سبب شده است دولت روسیه با بهره گیری از نظرات کارشناسان مربوطه راهکارهای عملی را برای جلوگیری از این بحران جست وجو کند.

سال ۲۰۰۸ میلادی از سوی آقای پوتین به عنوان سال خانواده نام گرفته است و تمام دستگاه های دولتی موظف شده اند برنامه های تشویقی خود را برای افزایش جمعیت و جلوگیری از بحران کاهش جمعیت ارائه کنند.

نگرانی از کاهش جمعیت تا سال ۲۰۳۰ میلادی سبب شده است اکنون برای تشویق والدین به فرزند آوری مبلغ ۱۱ هزار دلار به عنوان «سرمایه گذاری مادر» به والدینی که فرزندشان متولد شود، پرداخت شود و تا رسیدن هر یک از فرزندان متولد شده به سن هفت سالگی، ماهانه ۲۰۰ دلار هزینه نگهداری، سلامت و بهداشت نیز به والدین پرداخت شود و اگرچه اکنون تمایل والدین به فرزند دار شدن در مقایسه با دهه ۹۰ میلادی که بحران اقتصادی روسیه تمایل آنان را به فرزند دا ر شدن کاهش داده بود، بیشتر شده است ولی نگرانی دولت همچنان باقی است چه آنکه هزینه های روزمره زندگی و گرانی روسیه که پایتختش برای سومین سال پیاپی به عنوان گران ترین پایتخت جهان شناخته شده است، ممکن است این تمایل را باز ستاند و بحران جمعیتی همچنان لا ینحل باقی بماند. از این رو ترویج آموزه های شرقی به عنوان یک راهکار جدی در تمایل به حفظ کانون خانواده و افزایش زاد و ولد، اتخاذ شده است و اکنون در روسیه در جهت تشویق به تشکیل خانواده، حفظ خانواده های تشکیل شده و افزایش تمایل به فرزند دار شدن تبلیغات وسیعی صورت می پذیرد و دولت بر این باور است که باید هرچه زودتر این بحران را مدیریت کند.

● نهاد خانواده در روسیه

طی ۱۰ سال گذشته در روسیه تغییرات بسیار زیادی رخ داده است. همه چیز اعم از ساختار اقتصادی، رژیم سیاسی، رهنمودهای اخلاقی در جامعه، سبک زندگی و... تغییر کرده است. اما تنها ارزشی که با وجود تمام این مشکلات همچنان پایدار مانده خانواده است.

برای یک روس، خانواده همیشه نقطه اتکا در جامعه بوده است، اگرچه به نظر می رسد تاثیر غرب به طور روشنی بنیان خانواده را در روسیه لرزانده است. امروز روسیه توانسته است از بسیاری جهات بر بحران سیاسی و اقتصادی غلبه کند اما نمودارهای جمعیت شناسی همچنان آرزوی بهتر از این را دارند. جمعیت به شدت در حال کاهش است. طبق پیش بینی رسمی سازمان جمعیت شناسی، تا سال ۲۰۳۰ میلادی در روسیه تنها ۱۲۰ میلیون نفر زندگی خواهند کرد (نسبت به جمعیت کنونی که چیزی بالغ بر ۱۴۲ میلیون نفر است) و باز تمام امید مردم روس به خانواده است. چندین سال است که دولت در حال تصمیم گیری برای انجام یکسری اقدامات در جهت افزایش موالید و حمایت از خانواده است. آماری که در این نوشته مطرح شده است بر اساس نتایج تحقیقات جمعیت شناسی -اجتماعی «والدین و کودکان، مردها و زن ها در خانواده و جامعه» است که موج اول آن در سال ۲۰۰۴ انجام گرفته است.

● تشکیل خانواده

در روسیه از مدت ها پیش سنت ازدواج در سن پایین مرسوم بوده است. در سال ۱۷۴۴ کلیسا سن ازدواج را برای زنان ۱۳ سال و برای مردان ۱۵ سال تعیین کرد و ازدواج عروس های ۱۳ ، ۱۴ ساله و دامادهای ۱۵ ، ۱۶ ساله تا قرن ۱۹ قانونی بود. از ۱۰۰ سال پیش تشکیل خانواده دچار تغییراتی شد ولی باز سن ازدواج پایین تر از امروز بود (زنان به طور متوسط در ۲۰ سالگی و مردان در ۲۲ سالگی ازدواج می کردند) و درصد کمی از جمعیت تا قبل از ۲۵ سالگی ازدواج می کردند.

در مناطق جنوبی روسیه دختری که تا سن ۱۹ سالگی ازدواج نکرده می ماند، ترشیده تلقی می شد. نه تنها دختران که پسرها نیز اگر تا سن مشخصی تشکیل خانواده نمی دادند، واقعاً تاسف آور بود و عضو جامعه به حساب نمی آمدند. از قرن بیستم، پس از مدرنیزه شدن روسیه شرایط باید تغییر می کرد- همچون اروپا که به عنوان مثال، اولین ازدواج تنها در مرز ۳۰ سالگی انجام می گرفت و درصد زیادی از مردم در این سن ازدواج می کردند، آنها معتقد بودند اصلاً نیازی به تشکیل خانواده نیست - اما عملاً تغییری در روسیه صورت نگرفت؛ در اوایل سال های ۱۹۹۰ همچون صد سال پیش ۸۰ درصد دختران روس تا سن ۲۵ سالگی ازدواج می کردند. اکثراً سعی می کردند تا سن ۱۸ سالگی رسماً ازدواج کنند، یعنی بلافاصله پس از رسیدن به سن قانونی. از طرف دیگر برای بالا بردن رفاه، دختران آرزوی داشتن شغل را داشتند، طی ۱۰ سال گذشته آن را برای خود حتی مهم تر از ازدواج موفق می دانستند. بدین صورت ازدواج رسمی کم کم جایگاه خود را از دست داد. اگرچه به طور سنتی در روسیه زندگی مشترک بدون ازدواج رسمی پسندیده نیست، اما در سال های اخیر تحت تاثیر غرب، آرام آرام به این سو حرکت می کنند. جوان ها می گویند قبل از ثبت ازدواج لازم است مدتی با هم زندگی کرده و یکدیگر را بشناسیم. عقد ازدواج، گامی جدی است، مگر می توان به این راحتی برای آن تصمیم گیری کرد، بدون اینکه شناختی از همسر آینده داشته باشیم؟

امروز چیزی در حدود ۴۵ درصد مردان و ۳۰ درصد زنان سنین ۲۴-۲۰ و ۲۰ درصد مردان و زنان سنین ۳۹-۲۵ «بدون ازدواج رسمی» با یکدیگر زندگی می کنند. زن و مرد جوان ترجیح می دهند تنها با یکدیگر «ملاقات» داشته باشند، بدون مالکیت مشترک (یک سوم دختران و تقریباً نیمی از مردان جامعه روسیه در حال حاضر به این شکل زندگی می کنند). اما هر چه سن و سال بالاتر است، تمایل به زندگی سنتی و داشتن خانواده با تمام مشخصات شایسته آن بالاتر می رود و به آماری در حدود ۹۰ درصد افراد این سن می رسیم. در عین حال برای شهروندان مرد و زن روس، اطمینان به همسر اهمیت زیادی ندارد. ۸۰ درصد آنان اذعان دارند که تنها با یک نفر در تمام طول عمر خود بوده اند. بدین صورت، قضاوت معمول درباره اینکه شهروند امروز روس از مدل های غربی در روابط خود پیروی می کند و «شریک زندگی خود را همچون دستکش عوض می کند» بیش از یک افسانه نیست. در جامعه روس هستند کسانی که سعادت تشکیل خانواده را نداشته اند، اما تعداد آنان زیاد نیست؛ چیزی حدود یک تا دو درصد مردان و ۵ تا ۸ درصد زنان. آنان افرادی هستند که «نیمی» از عمر خود را به بهانه های مختلف هدر داده اند. این مساله بیشتر شامل حال زنان می شود؛ بیوه شدن زودهنگام تراژدی ملی روسیه امروز است. ادامه عمر متوسط برای مردان در روسیه به سختی از ۵۷ سال بالاتر می رود- و عجیب نیست که از میان هر پنج زن، یک نفر در سن ۴۵ سالگی بیوه می شود،... تا سن ۵۰ سالگی از میان هر چهار زن، یک نفر شریک زندگی خود را از دست می دهد و تا سن ۶۰ سالگی احتمال تنها شدن زن به ۵۰ درصد می رسد.

● خانواده روس در آمارهای دولتی

در میان خانواده های روس، زوج هایی که با هم زندگی می کنند (صرف نظر از اینکه ازدواج رسمی دارند یا خیر) ۷۴ درصد جمعیت را تشکیل می دهند که از آن میان ۲۸ درصد فرزندی ندارند. برخلاف اروپا که هسته اصلی خانواده را تنها «پدر، مادر، فرزند و دیگر هیچ کس» تشکیل می دهد، در روسیه ۳۰ درصد خانواده ها با خانواده های خود یعنی پدر و مادر، زن و شوهر، بچه ها و نوه ها در ارتباط دائم هستند. این حفظ ارتباط نه تنها به دلیل وجود سنت که به دلیل بالا بودن هزینه های زندگی نیز بوده است. از سال ۱۹۹۰ قیمت ملک در روسیه به شدت بالا رفت، به طوری که همسران جوان جایی برای زندگی پیدا نمی کردند. بنابراین مساله فقط حفظ ارزش های سنتی نیست، بلکه مشکلات دوران پس از پروسترویکا نیز از عوامل دخیل در بروز این مشکلات به شمار می رود. مسلم است در غالب موارد خانواده ناکامل یعنی مادر یا پدر تنها با خانواده زندگی می کنند. مادران تنها نیز مساله دیگری هستند که در روسیه با آن روبه رو هستیم. گناه این مساله و بیوه شدن زود هنگام و همچنین میزان بالای طلاق در دوران پس از پروسترویکا به گردن کیست؟

تقریباً یک کودک از میان چهار کودک روس در خانواده کامل پرورش نمی یابد. (۷۵ درصد از آنها تنها با مادر زندگی می کنند.) پدران برای تربیت فرزند کم سن خود نیاز به کمک فعالانه پدر و مادر خود دارند و مادران تنها نیز غالباً نیازمند حمایت مالی از طرف والدین خود هستند.

● خانواده بدون فرزند در روسیه

مهم ترین وظیفه خانواده داشتن فرزند است. اما پرورش کودک کار ساده یی نیست. در کشور وضعیت اقتصادی سختی حاکم است، تمام هزینه های کودک به دوش پدر و مادر است. (کمک دولت همچون سابق بسیار کم است، به رغم اقدامات بسیار زیادی که انجام می دهند.) آیا عجیب نیست که بسیاری از زوج های جوان در همان ابتدا می خواهند بچه دار شوند؟

از طرف دیگر در ذهن شهروند روس یک قاعده اجتماعی تعریف شده است؛ در خانواده باید حداقل یک بچه وجود داشته باشد (در شرایط بهتر دو بچه) اما نه بیشتر. این استاندارد اجتماعی در جامعه کاملاً جا افتاده است (البته بیشتر کشورهای اروپای مرکزی و شرقی نیز به همین امر اعتقاد دارند) اما افسوس که امروز تنها نیمی از خانواده ها دارای کودکان نابالغ هستند. و اکنون آنهایی که سه فرزند یا بیشتر دارند، به طور رسمی خانواده های پرجمعیت به شمار می روند در حالی که قبلاً این مساله طبیعی بود. در روسیه داشتن چهار فرزند زیاد است، در حالی که طبق استاندارد تمام دنیا خانواده شش فرزندی، خانواده پرجمعیت به حساب می آید. در روسیه تعداد خانواده هایی که پنج فرزند یا بیشتر دارند از هشت درصد تجاوز نمی کند.

این قبیل خانواده ها بیشتر در مناطقی زندگی می کنند که سطح زندگی اجتماعی پایین تر است، به طور مثال این گونه خانواده های پرفرزند ۵۵ درصد کل خانواده ها را شامل می شوند، در چچن ۴۳ درصد و در داغستان ۳۰ درصد. گفتنی است که در این مناطق به دلایلی چون گرایش به اسلام، اقتصاد کشاورزی، ساختار اجتماعی و خانوادگی متفاوتی حکمفرماست. در حقیقت تعدد فرزند برای روسیه امری معمول نیست. چرا این طور شده است؟ مگر روس ها بچه دوست ندارند؟ از قدیم اعتقاد بر این بوده است که خانه بدون صدای بچه، خانه یی مرده است. گناه بر گردن وضعیت اقتصادی است که طی سال های گذشته گریبان جامعه را گرفته است. بسیاری از خانواده ها تنها زمانی به فکر داشتن بچه می افتند که زن و مرد هر دو شغل دائم داشته باشند. علاوه بر آن از زمان شوروی هنوز این تصور در اذهان وجود دارد که زن نباید در خانه بنشیند. خانه دار بودن زن و نپرداختن به کار در بیرون از خانه چندان مورد پذیرش جامعه نیست. اما در نهایت این امر باعث می شود که زن ها دو برابر مردان بار زندگی را به دوش بکشند. زیرا در نهایت مراقبت از فرزندان و رسیدگی به امور خانه برعهده زن قرار می گیرد. مسلم است که بخش اعظم این کار را سازمان ها انجام می دهند (مهد کودک، گروه های فرهنگی مدارس و از این قبیل). مادربزرگ ها و سایر اقوام نیز گاهی اوقات وقت خود را به بچه ها اختصاص می دهند، علاوه بر آن افرادی که شغل شان نگهداری از بچه هاست (دایه) نیز در حال حاضر در روسیه به وفور یافت می شوند.

البته دایه هایی که در خانواده های زیادی کار می کنند می توانند تاثیر منفی بر کودک بگذارند. برای برخی، داشتن یک خانه شخصی یا حتی خانه یی کمی بزرگ تر به صورت آرزویی دست نیافتنی باقی می ماند. در سال های اخیر دولت روسیه فدرال درصدد انجام اقداماتی گوناگون در جهت بالابردن میزان موالید است. کمک خرج برای فرزندان به میزان ۴-۲ برابر افزایش یافته و مدت آن را تا یک سال و نیم افزایش داده اند، همچنین برنامه هایی نیز برای تامین مسکن خانواده های دارای فرزند در حال انجام است.

در روسیه اقدامات خاصی برای ایجاد انگیزه در خانواده ها تدوین شده که هنگام تولد فرزند به اجرا درمی آید و نام آن «سرمایه گذاری مادر» است. این سرمایه گذاری شامل مبلغی بالغ بر ۳۰۰ هزار روبل برابر با یازده هزار دلار است که این مبلغ در حسابی به نام مادر یا فرزند سپرده می شود که پس از تولد پرداخت و سرمایه اولیه یی برای فرزند محسوب می شود و صرفاً باید برای فرزند مصرف شود و پدر یا مادر نمی توانند از این مبلغ برای حوایج شخصی غیرمرتبط به فرزند استفاده کنند و می توان برای سه سال کودک از آن استفاده کرد، اما تنها برای پرداخت محل سکونت، تحصیل کودک و آنچه به وی مربوط می شود. و پس از تولد ماهانه ۴۰۰۰ روبل برابر با دویست دلار تا سن هفت سالگی به عنوان کمک هزینه نگهداری فرزند پرداخت می شود و پس از هفت سالگی به مرور این مبلغ کاهش می یابد.

● کمک به بچه ها و افراد مسن

روس ها پس از دوره پروسترویکا عادت به حساب کردن روی کمک های دولت ندارند. زیرا پس از آن دوره که تمام سیستم حمایت اجتماعی اتحاد شوروی فرو ریخت، مستمری ها به حداقل رسید و کمک خانواده و مادران تنها عملاً به صفر رسید. اما حمایت اقوام از یکدیگر خوشبختانه زنده ماند.

در روسیه از گذشته های دور کمک کردن به یکدیگر مرسوم بوده است. این سنت همچنان در حال حاضر به قوت خود باقی است (برخلاف کشورهای غربی که مردم عادت کرده اند از کمک های دولت برخوردار شوند تا اقوام و خویشان). نظرسنجی ها بر این نکته تاکید دارند که بسیاری از شهروندان روس به کمک های متقابل خانوادگی باور دارند. ۵۲ درصد افرادی که به سوالات نظرخواهی پاسخ دادند، تاکید کردند که مراقبت از سالمندان، وظیفه خانواده است (البته ۳۶ درصد هم اعتقاد داشتند این وظیفه باید به طور مساوی بین خانواده و دولت تقسیم شود).

۹۶ درصد شهروندان روس اعتقاد دارند مراقبت از سالمندان باید توسط فرزندان آنها انجام گیرد. ۷۱ درصد این افراد اظهار داشتند آماده اند با والدین خود در یک خانه زندگی کنند، اگر آنها قادر به زندگی جداگانه نباشند. چه کار باید کرد؟ استفاده از خدمات پرستار در منزل هنوز آنقدر رایج نیست و هزینه زیادی نیز به دنبال دارد. سنت ها راه حل آن را به ما ارائه می دهند؛ به عنوان مثال، روس ها نگهداری از افراد سالخورده را در خانه سالمندان کاری غیرانسانی می دانند. به اعتقاد ۷۹ درصد از پاسخ دهندگان به سوالات نظرسنجی انجام یافته در جامعه روسیه، خانواده باید از بچه ها مراقبت و نگهداری کند، مراقبت از فرزندان وظیفه پدر و مادر است و شرکت دولت در این امر حداقل است. پس حضور بچه در خانواده انتخاب خود زوج است ، نه «وظیفه اجتماعی» خانواده. دو سوم از مخاطبان نیز پاسخ داده اند حمایت از فقرا (به عنوان مثال، درخصوص افراد سالخورده که رفاه زندگی آنها مستقیماً بسته به میزان مستمری شان است یا خانواده های جوان با فرزند)، باید از سوی دولت صورت پذیرد. با این وجود حمایت بین خانواده ها همچنان بر دولت ارجحیت دارد. روابط تنگاتنگ خانواده ها که به صورت کمک مالی، مواد غذایی یا غیر مالی انجام می گیرد، یک پدیده سنتی و خاص در روسیه به شمار می رود. تقریباً یک سوم خانواده های ناکامل، بر کمک های مالی خویشاوندان تکیه دارند. به طور سنتی اغلب والدین هستند که به بچه ها کمک می کنند و نه بچه ها به والدین. یکی از سوال شوندگان اظهار داشت؛ «به اعتقاد من، کاملاً طبیعی است که والدین به فرزندان بالغ خود کمک کنند. والدین من حق زیادی به گردن من دارند؛ به لطف کمک های آنها من به دانشگاه رفتم، سپس در شغلی خوب مشغول به کار شدم. زمانی که ازدواج کردم، آنها برای خرید آپارتمان، ماشین و غیره به من کمک کردند و من به نوبه خود آماده ام تا همین طور به فرزندان خود کمک کنم. البته طبیعی است که ما نمی توانیم همچون نسل پدران و مادران مان، خود را قربانی کنیم.»

در ناحیه روستایی غالباً والدین فرزندان شهرنشین خود را با محصولات کشاورزی خود از نظر مواد غذایی تامین می کنند و در شهرها همین کار را با پرداختن پول به آنها انجام می دهند. به عنوان مثال، برای درمان، استراحت، قسط آپارتمان یا ماشین و... اقوام نزدیک کمک های مختلفی به هم می کنند؛ از کمک های کوچک معیشتی گرفته تا کارهای مهم تری همچون تعمیرات، در اختیار قرار دادن محل زندگی، لباس، دوخت و دوز و... برخی کمک ها به صورت مشاوره تخصصی رایگان و انجام اموری از قبیل امور پزشکی، حقوقی، تحصیلی و... است.

همان طور که می بینید، در روسیه کنونی حمایت خانوادگی برای سازگار شدن با شرایط اقتصادی نه چندان مناسب، بسیار مهم تلقی می شود.

بیش از همه افراد ناتوان و مستمری بگیران نیاز به چنین کمک هایی دارند. ۶۸ درصد آنها روی کمک های نزدیکان و خویشاوندان حساب می کنند- و البته از آن بهره مند نیز می شوند؛ اما آنهایی که کسی را ندارند باید چه کار کنند؟ ۱۶ درصد مستمری بگیران تنها، فرزندی ندارند که آنان را حمایت و از ایشان نگهداری کند (تعداد کل این قبیل افراد تنها، در روسیه ۳۳ درصد است). ۱۵ درصد آنان نه همسری دارند و نه فرزندی.

این مساله برای زنان تنها سخت تر از مردان است؛ به دلایلی که در بالا ذکر کردیم، در میان این افراد تنها، زنان بیوه بسیارند. چطور می توان شرایط این افراد را بهتر کرد؟ در یک سری موارد، خویشان به آنان کمک رسانی می کنند، در برخی موارد، دوستان و همسایگان یا افراد غیر.

شهروندان روس همیشه از نظر کمک رسانی به نزدیکان متمایز بوده اند و به خوبی درک می کنند که زندگی با حقوق مستمری چندان راحت نیست. کمک های دولت همچون سابق ناچیز است- آیا واقعاً این مردمی که ۴۰-۳۰ سال به دولت و جامعه خدمت کرده اند، مستحق چنین چیزی هستند؟ همان طور که می بینید، خانواده مهم ترین ارزش برای یک روس و تکیه گاه در شرایط سختی است. به رغم اینکه روسیه در بسیاری جهات از غرب پیروی می کند و سعی دارد گرایش های جدیدی از آنجا بیاورد، اما روابط خانوادگی چندان مورد هجوم قرار نگرفته اند. سنت ها و اصول اخلاقی همچون سابق محکم برجای خود ایستاده اند و کمک های والدین به فرزندان و فرزندان به والدین همچنان پابرجاست.

ابوذر ابراهیمی ترکمانہ

منبع؛ مقاله خانم پاولا ریپینسکایا با عنوان «خانواده در روسیه، مشکلات و چشم اندازها»