یادگاری از گذشته, میراثی برای آینده

به دنبال هویت تاریخی در روستاها

در نشستی کاری در بنیاد مسکن، با پروژه ملی <بهسازی بافت‌های با ارزش روستایی> بنیاد آشنا شدیم. و کمی هم افسوس خوردیم که چه دیر به این آشنایی رسیدیم. با این حال نخستین واکنش قدرشناسانه ما این می‌تواند باشد که گوشه‌ای از این فعالیت را از زبان کتابچه‌های خود بنیاد معرفی نماییم. روزی هم به معرفی و نقد طرح‌های اجرا شده خواهیم پرداخت. پس از آنکه روستاهای بهسازی شده را دیده باشیم و بازخورد عمل در میان مردم را شنیده باشیم. انشاالله.

بنیاد مسکن انقلا‌ب اسلا‌می، در چارچوب وظایف قانونی خود اقدام به بهسازی بافت چندین روستای کشور کرده که ابیانه یکی از آنهاست و ما عموما با همین یک مورد آشنا هستیم. در حالی که ۲۱ روستا در برنامه عملیاتی بنیاد بوده که عبارتند از ابیانه، طره، کمجان، هنجن، برز ویارند (اصفهان)، اسلا‌میه،‌فهرج و عقدا (یزد)، امامزاده ابراهیم (گیلا‌ن)، کندلوس (مازندران)، زیارت (گلستان)، کنگ (خراسان)، قلعه نو (سیستان وبلوچستان)، قلا‌ت (فارس)، بندرطاهری (بوشهر)، کزج (اردبیل)، اشتبین (آذربایجان شرقی)، ورکانه (همدان)، اورامان تخت (کردستان) و لا‌فت (هرمزگان.)

ظاهرا بسیاری از این روستاها به روش مورد نظر بنیاد بهسازی کف و معبر شده‌اند بافت‌های مرکزیشان ساماندهی شد و تعدادی نیز در جریان هستند. صرفنظر از اینکه این تعداد روستا اساسا چه درصد ناچیزی از کل روستاهای ما را تشکیل می‌دهند، و با چشم پوشی از اینکه برخی از این روستاها روستا نیستند و شهر به حساب می‌آیند مثل بندرطاهری و با غمض عین از این امر مهم که این بهسازی‌ها آیا تاثیری در رونق روستا دارد یا نه، بالا‌خره باید انصاف داشت وقبول کرد که همین هم بسیار خوب است و ارزش دارد. سازندگی و بهسازی زیستگاه‌های کشور در هر مرتبت و شدت و ضعفی بهتر از رها کردن بافت‌ها در وضعیت موجود است. ضمن اینکه قبول داریم که نوع وشکل بازسازی‌ها، احتمالا‌ مورد پسند وقبول همه نخواهد بود وبسیاری از اهل حرفه در تک تک موارد ایرادها وپیشنهادهای خود را می‌توانند داشته باشند.

می دانیم و می‌دانند که آنچه که سبب رونق روستا یا شهر می‌شود رونق مبانی تولیدی یا منابع معیشتی و مادی آن است و با هیچ نوع زیباسازی و بهسازی نمی‌توان دوام و بقای روستارا تضمین نمود. شهرها هم چنین سرنوشتی را انتظار می‌کشند. امروزه مسجدسلیمانی که روزگاری داعیه دار شهر مدنی خوزستان بود و از شادابی و نشاط بالا‌یی برخوردار بود، رو به افول گذاشته و روز به روز لا‌غر تر و نحیفتر می‌شود و شمارش معکوس برای پایان حیاتش را شاهد است. نفت سفید هم همینطور است و هفتگل نیز. بدین خاطر که شرکت نفت دیگر کاری در این شهرها ندارد و منابع مادی شهر از آن کوچ کرده. در مقابل خارگ که همه مان فکر می‌کنیم باید جزیره‌ای باشد خشک و گرم ولم یزرع، سبز است و آباد و جمع وجور. چون شرکت نفت آنجاست و جزیره یکی از منابع مالی کشور است و مکان استراتژیک اقتصادی. پس اگر آب شیرین ندارد آب دریا را شیرین می‌کنیم یا با لوله‌های نفت خارج از رده خوابیده در کف دریا از گناوه آب می‌آوریم و باغچه‌هارا سبز می‌کنیم. (و افسوس که بخش بومی نشین جزیره را فراموش کرده ایم.)! این امر حتی در مورد شهرهای اقماری هم صادق است. انواع شهر‌های جدید مثل پردیسان که فقط عملکرد خوابگاهی دارند، از این دسته‌اند.

با تمام این احوال، اگر سازمانی یا نهادی آمد وروستایی را بهسازی کرد باید قدرش را شناخت. و بنیاد مسکن چنین عمل خیر و خطیری را برای تعدادی از روستاهای ما انجام داده است. ‌

● به دنبال هویت

در پیشگفتار یکی از کتابچه معرفی روستا اسلا‌میه- یکی از این روستاها- هدف و فلسفه کار چنین توصیف شده است: <بی تردید بخشی از هویت مردمان امروز در آثار معماری پیشینیان آنان نهفته است. از این رو شناخت هویت اصیل هر جامعه، از کنکاش در معماری قدیم آن قابل دستیابی است. توجه به معماری سنتی ایرانی در سطوح مختلف طرح‌های کالبدی می‌تواند عامل مؤثری باشد در شناسایی و بکارگیری اصول معماری سنتی که گهگاه در کشاکش با تکنولوژی و مدرنیسم، از یادها رفته‌اند. از مقایسه نسبت سطوح بافت‌های قدیم و جدید در شهرها به خوبی پیداست که روز به روز از وسعت بافت‌های قدیم کاسته می‌شود. اما بخشی از این بافت‌ها به سبب توانمندی‌ها و ارزش‌های معماری فراوان همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند. در طرح‌های توسعه کالبدی، بافت‌های با ارزش نیازمند نگرشی در خور و شایسته بوده و بافت‌های با ارزش روستایی به تناسب مطالعات اندک صورت گرفته، نیازمند توجهی ویژه‌اند؛ به گونه‌ای که علا‌وه بر پاسخگویی به نیازهای روز و اساسی ساکنین آنها، هویت ساختاری، کالبدی و فرهنگی روستا نیز با ژرف‌اندیشی و نگرشی عمیق‌تر از گذشته مورد عنایت واقع شود. سیما و ساختار کالبدی روستاهای ایران با نفوذ و هجوم تکنولوژی، فرهنگ و سیمای شهری، و همزمان با آن تنزل ارزش‌های فرهنگی و بومی نزد ساکنین روستا، روز به روز و بیش از پیش مخدوش و مصدوم می‌شوند. بدیهی است، ادامه این روند روستاهای ما را نیز بدنبال شهرها از هویت و سیمای اصیل خود دور می‌کند. هدف اصلی طرح‌های بهسازی بافت باارزش روستایی، احیای بافت کالبدی با ایده و راهکاری نوین جهت تأمین خواسته‌ها، افکار و شیوه جدید زیست مردم و با احترام خاص به اصالت‌های کالبدی و ارتباطات اجتماعی موجود در روستاست. طرح بهسازی بافت با ارزش روستایی، مجموعه‌ای از مطالعات پایه و راهکارهای اجرایی می‌باشد که همزمان با برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تهیه و اجرای آن بر‌عهده بنیاد مسکن انقلا‌ب اسلا‌می گذارده شده است. به سبب گستردگی دامنه اقدامات اجرایی و مطابق شرح وظایف تعیین شده، اجرای طرح عمدتا شامل ساخت، احیاء و گاه مرمت کف، جداره و نماهای روستایی در محدوده محورهای ارتباطی، عرصه‌های عمومی، میادین و گره‌های مهم واقع در بافت با ارزش روستا است. در برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور برای بیست روستای منتخب در سطح کشور طرح بهسازی بافت با ارزش تهیه گردید که از این میادین عملیات اجرایی در تعدادی از آنها پایان یافته و در بخشی از آنها در حال اتمام است.>

یادآوری این نکته مهم است که در انتخاب روستاها، عواملی دخیلند که عمدتا مربوط به تاریخ و فرهنگ آنهاست. ظاهرا بنا نیست که هر روستا و آبادی‌ای را بهسازی کنند (که اگر بخواهند هم نمی‌توانند.)!! روستاهایی را در این پروژه ملی گنجانده‌اند که بتواند در عنوان بندی <یادگاری از گذشته، میراثی برای آینده> قرار بگیرد.

● اسلا‌میه

یکی از روستاهای بهسازی شده روستای اسلا‌میه است با این مشخصات:

روستای اسلا‌میه یا <فرا شاه> واقع در بخش مرکزی شهرستان تفت از استان یزد، در دره‌ای کوهپایه‌ای و معتدل در حاشیه راه‌تفت- دهشیر آرمیده است. محل استقرار اسلا‌میه به گونه‌ای است که به سبب تغذیه از منافع آبی پیشکوه و میانکوه، رونقی چشمگیر در باغداری و کشاورزی روستا دیده می‌شود. شرایط اقلیمی روستا به سبب مجاورت با ارتفاعات شیر کوه و تحت تأثیر بارندگی‌های کوهستانی و بادهای موسمی معتدل‌تر از شهرستان یزد است. ویژگی دیگر این روستا که آن را از سایر روستاهای منطقه متمایز می‌کند، استقرار آن در جوار جاده بین منطقه‌ای یزد- شیراز و نزدیکی آن به شهرستان تفت و همچنین مرکز استان است.

متون تاریخی، قدمت سکونتگاه‌های منطقه را حداقل متعلق به دوره ساسانی می‌داند. سابقه تاریخی بعضی از روستاهای منطقه با توجه به موجودیت درخت‌های سرو و چنار بسیار کهن، مشخص می‌شود. در روستای اسلا‌میه نیز درخت چناری با عمری در حدود هزار و پانصد سال که در دل هسته مرکزی قدیم روستا قرار دارد، نشان از پیدایش و شکل‌گیری این روستا در دوران قبل از اسلا‌م دارد.

در بین بناهای موجود روستا، شاخص‌ترین و مهم‌ترین بنای تاریخی که به <قدمگاه> معروف است، متعلق به دوره سلجوقی است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد کاروانسرایی قدیمی در نزدیکی بنای قدمگاه (در محدوده شمالی جاده) وجود داشته است. بدین ترتیب تمرکز فضاهایی مانند کاروانسرا، قدمگاه، آب انبار، قهوه‌خانه، بازارچه و استقرار آنها در حاشیه جاده یزد به شیراز، محدوده مورد اشاره را به عنوان یک <راه‌باط( >رباط) بسیار مهم معرفی می‌کند. از شنیده‌ها چنین بر می‌آید که دام و محصولا‌ت دامی عمده‌ترین موضوع داد‌و‌ستد در محدوده راه‌باط و کاروانسرای فوق بوده است.

وجود رودخانه‌ای در حاشیه شمالی روستا که چشم‌انداز بسیار زیبایی در پیرامون آن به چشم می‌خورد، وجود نهرها و قنوات که کانون‌های مصفا و پردرختی را ایجاد کرده‌اند و همچنین آسیاب آبی سالم واقع در محدوده قدمگاه از دیگر عناصر با ارزش روستا به شمار می‌آیند.

● پاسخ به نیازهای امروز

<طرح بهسازی بافت با ارزش روستای اسلا‌میه از معبر وساباط مجاور مسجد جامع وحسینیه آغاز گشت. اما به تدریج وسعت بیشتری یافت ودر نهایت، طرح‌های اولیه در پاسخگویی به مسائل زیر شکل گرفت:

▪ مشکلا‌ت ساباط همجوار مسجد جامع

▪ نابسامانی فضاهای حرکت وتوقف در میدانگاه مرکزی روستا

▪ تردد وسایل نقلیه از بافت قدیم

▪ نابسامانی ورودی روستا و قدمگاه.>

عملیات بهسازی روستا نشانگر آن است که طراح و معمار به دنبال تعریف درست فضاهای عمومی و مکث بوده است وطبیعتا در این مسیر نقاط و گره‌هایی که جزو خاطره تاریخی و عمومی مردم بوده‌اند درپلا‌ن اول قراردارند. <اصلی ترین فضای اجتماعی طراحی شده روستای اسلا‌میه میدانگاه مرکزی آن است. این میدان با توجه به تمامی وزن تعاملا‌ت اجتماعی مطرح شده در آن و همچنین نقش آن به عنوان نقطه تقسیم معابر، کارکردی دوگانه دارد، هم فضای تجمع و مکث است و هم فضای حرکت. طرح کفسازی میدانگاه با مصالح سنگی و نقوش خود، درراستای این کارکرد دوگانه طراحی شده است. از طرفی بدنه‌های مرمت شده و گاه طراحی شده میدان بر اهمیت ونقش این فضا تاکید بیشتری دارند.