۴۳ سال و همچنان دوست داشتنی

چند نکته درباره فیلم «گاو»

نمی‌توان به راحتی از کنار فیلم گاو گذشت، از این جهت که اگر این فیلم را «امام خمینی» (ره) در تلویزیون نمی‌دیدند به راحتی سینمای بعد از انقلاب هم ردیف واژه فساد و فحشا و از مسیر هنری ایران حذف می‌شد. جمله تاریخی مرحوم امام هنوز هم در یادها مانده است که «من غالبا فیلم‌هایی که خود ایرانی‌ها درست می‌کنند، به نظر بهتر از دیگران است، مثلا فیلم گـاو آموزنـده بود.» (صحیفه نور، ج۹، ص۲۶۵) و همچنین در حالی که سینماها آتش زده می‌شدند، گفته‌اند: «ما نمی‌گوییم سینما اساسا بد است. نظیر فیلم «گاو» می‌تواند فیلم فرهنگی و آموزنده‌ای باشد و فکر و روح بیننده را تعالی دهد.»

فیلم گاو به نوعی در سال ۱۳۴۸ منکر تمامی ادعاهای پیشرفت دولت آن زمان می‌شد و به نوعی بار سیاسی هم داشت به طوری که در سال ۲۰۰۹ به عنوان اولین فیلم سیاسی ایران از سوی فارن پالسی انتخاب شد. پیشنهاد ساعدی برای ساختن فیلمی از روی داستان گاو، مهرجویی را به فکر فرو می‌برد. بازیگران تئاتری و توانای نمایش «چوبه دست‌های ورزیل» به یاری او می‌آیند تا اولین بار فیلم را در سال ۴۸ در جشن هنر به نمایش درآورد.

«گاو» بعد از ساخته شدن در رای‌گیری منتقدان سینمای ایران در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۶۷ و ۱۳۷۸ به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران برگزیده شد. وزارت فرهنگ و هنر آن زمان علاقه‌ای به این فیلم ندارد و پنهان هم نمی‌کند. در جشنواره فیلم‌های سینمای ایران با اکراه جایزه می‌دهد و به نوشته تاریخ، سینمای ایران جمال امید در برابر فیلم قیصر مردود می‌شود. مانع حضورش در جشنواره‌‌ها می‌شوند هرچند اولین حضورش، اولین حضور فیلم ایرانی در جشنواره ونیز در سال ۱۹۷۱ بود که با استقبال فراوان روبه‌رو می‌شود. در همان سال به گمان منتقدی ایتالیایی فیلم گاو از فیلم دودسکان اکیراکوروساوا بهتر بود و تام میلن در ابزرور نوشت: «فیلم ایرانی گاو را فیلمی پخته، هوشیارانه و سرشار از زیبایی یافتم.» جووانی رابونی منتقد روزنامه اوونیر نیز گاو را کشف دوباره ایران نامید که با وجود نداشتن بروشور و زیرنویس درباره‌اش نوشت: «فیلمبرداری خوب، نورپردازی آگاهانه و میزانسن‌های دقیق همه و همه می‌توانستند تم احساسی و گاه به شدت فلسفی فیلم را القا کنند.» مهرجویی در آن دوره جشنواره مورد استقبال لوکینو ویسکونتی، ویتوریا دسیکا و فدریکو فلینی قرار گرفت. تعداد نقدها زیاد بود و فیلم جایزه مجمع بین‌المللی منتقدان فیلم را از آن خود کرد. این فیلم در جشنواره‌های کن، برلین، مسکو، لندن، لس‌آنجلس و دیگر نقاط به نمایش درآمده است. در همین سال عزت‌الله انتظامی برای بازی درخشان خود جایزه نخست بازیگری را از جشنواره شیکاگو دریافت کرد. فیلم تنها یک هفته در سینما کاپری بین فاصله فیلم‌ها روی پرده می‌رود.

هوشنگ کاووسی، منتقد مشهور، در سال ساخته شدن فیلم گاو، در روزنامه کیهان می‌نویسد: «فیلم مهرجویی را که تماشا می‌کنم، آن را در فضای غنی و گسترده صمیمی می‌یابم و اندیشه‌هایش را که با مرکب نور بر پرده سینما نوشته می‌شود، با چشم روح می‌خوانم و به خاطر راستگویی‌هایش به او تبریک می‌گویم و با صمیمیتی که فیلمش به ما می‌آموزد، دستش را می‌فشارم. «گاو» فیلمی است در یک‌قدمی یک اثر فوق‌العاده.

فریدون رهنما چنین می‌نویسد: «دور از راه و رسم فیلم فارسی است. / دور از ملودرام‌های به ظاهر تراژدی، دور از امر و نهی موعظه به ظاهر اجتماعی / نسخه سوم و چهارم یک فیلم غربی یا وصله‌ای از چند فیلم نیست / فقط معرکه‌گیری نیست / اندیشه در کار است و از همه مهم‌تر کوششی. تا مقام تصویر و در نتیجه مقام سینما تنزل تا آنجا که ممکن باشد، نکند/ دور از تخدیر است/ به شکل‌های امروزی کار تهیه فیلم مستقل یا آزاد جهان نزدیک تراست.»

دوایی دو نقد می‌نویسد یک‌بار با عنوان «دریچه‌ای دیگر به سوی نور»: «اقبالی که عامه مردم به تماشای گاو نشان می‌دهند، این صف طویل که پشت گیشه درست شده و... فروش گاو دور از هرگونه مته به خشخاش گذاشتن و انتقاد و از این جور حرف‌ها می‌تواند عامل مهم دیگری برای تحرک دادن به سینمای ما و راه انداختن این سینما در جهتی سوای سینمای تجاری فارسی باشد/ فیلم گاو از دنیای نویسنده که مرگ و نکبت و وحشت و انتظار عقیم و پوچی را طی هشت قصه گسترده است فاصله می‌گیرد.» هرچند این منتقد در نقد بعدی خود با عنوان «گاو هنوز سینمای مولف نیست» می‌نویسد: «شاید زمینه برای نمایش و القای جهان‌بینی خاص فیلمساز مساعد نبوده. شاید توقع زیادی بوده باشد، ولی ما حق داریم که از سینمای خوب خودمان غیر از استادی در بیان و تسلط بر وسایل بیان سینما، ... انتظار داشته باشیم.»

پرویز نوری می‌نویسد: «خوشحالم وقتی فیلم تمام شد جمعیت تماشاچی در سالن بی‌اختیار به کف زدن پرداخت و سپاسگزاریم از سانسور (گیریم با اندکی دستکاری و بردن زمان داستان به ۴۰ سال قبل) که به فیلم اجازه نمایش داد.»

برخی هم پس از نمایش فیلم «زوربا» در ایران گفتند مهرجویی تحت تاثیر آن بوده که مهرجویی آن را نادرست دانست.

ایرج پزشکزاد هم در عین حال به بررسی آن فیلم پرداخته است. اما علی شعبانی از مخالفان فیلم است که هم به اکران و هم به حضور فیلم در جشنواره‌های خارجی اعتراض می‌کند و می‌نویسد که پشت دستش را داغ کرده فیلم ایرانی نبیند و ادامه می‌دهد: «همان صداهای ناهنجار فیلم گاو و همان فریادهای اعتراضی حیف دوتومان و سه تومان که تماشاچیان در پایان فیلم نثار تهیه‌کنندگان می‌کنند برای هفت پشت آنها کافی است.»