جامعه در جنبش مشروطه ایران

تاریخ ایران در چهاردهم مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی مسیر حرکت خود را تغییر داد رویداد مشروطیت در ایران, حکومت سلطنتی تمام قد را درهم شکست و نظام مشروطه سلطنتی را بنا نهاد

تاریخ ایران در چهاردهم مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی مسیر حرکت خود را تغییر داد؛ رویداد مشروطیت در ایران، حکومت سلطنتی تمام‌قد را درهم شکست و نظام مشروطه سلطنتی را بنا نهاد.

اگرچه مشروطه کردن دولت نتوانست عمری دراز داشته باشد و با روی کارآمدن رضا شاه متوقف شد، اما روند مشروطه در تاریخ ایران زمینه ساز ظهور جامعه مدنی گردید. پیش از مشروطه جامعه مدنی آرام آرام پس از جنگ های ایران و روس آغاز به کار کرده بود، اما پس از مشروطه روحانیون، تجار، روشنفکران و روزنامه نگاران جایگاه مهمی در تاریخ ایران یافتند و تشکل ها، احزاب و انجمن های سیاسی وارد سیاست در ایران شدند. سیاستمداران می توانستند با استفاده از نیروهای مدنی، مطالبات جامعه را مطرح کرده و دولت را ملزم به اطاعت از آن کنند.

دو رویکرد اصلاحات حکومتی و اجتماعی را می توان در سلطنت قاجار تشخیص داد. عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه قاجار آغازگر مجموعه ای از اصلاحات درون نظام بود. پس از او امیرکبیر و میرزاحسین خان سپهسالار در اصلاح امور کوشیدند، اما مقاومت فساد درونی دربار قاجار، مانع از به ثمر نشستن این روش گردید. رویکرد دوم را می توان در اصلاح و تغییر امور از درون جامعه و در کنشگری سه طبقه روحانیون، تجار و روشنفکران ملاحظه کرد.

روحانیت خط اول رهبری جامعه را هم در جنبش مشروطه و هم در جنبش تنباکو بر عهده داشت. برخی جنبش تنباکو را یک تمرین برای مشروطه خوانده اند و روحانیون در تحریم تنباکو نقش بارزی داشتند. در تبریز روحانیون بر علیه این قرارداد سخنرانی ها کرده و تلگراف هایی در اعتراض به این قرارداد به شاه ارسال کردند. در اصفهان نیز عالم مشهور شهر آقانجفی به همراه برادرش، مردم را به تظاهرات دعوت کرده و در آن اعلام کردند که توتون و تنباکو نجس و استعمال آن حرام است. حکمی که در کمتر از یک ماه در یازدهم آذر ۱۲۷۰ توسط میرازی شیرازی رهبر مذهبی شیعیان در سامرا تکرار شد و حکومت مجبور به عقب نشینی گردید. در دوران مشروطه نیز می توان رهبری روحانیون را ملاحظه کرد. در اولین اعتراض ها که منجر به تحصن در حرم شاه عبدالعظیم شد، روحانیون و طلاب به همراه بازرگانان و اصناف حضور داشتند و چهره هایی مانند سیدمحمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی نماد مشروطه شدند.

اندیشه مشروطه توسط روشنفکران در کتاب ها و رساله هایی که ارائه کردند، مطرح شده است. روشنفکران عموما داعیه دار حکومت هایی مبتنی بر قانون بودند. میرزا فتحعلی آخوندزاده، مستشارالدوله، طالبوف، ملکم خان، مجدالملک، شیخ احمد روحی کرمانی، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا حسن خان خبیرالملک و... از روشنفکران بنام آن روزگار بودند که اندیشه های شان تاثیرگذار بود.

اگرچه روشنفکران و روحانیون نقش بی بدیلی در حیات سیاسی و اعتراضی آن روزگار داشتند، از نقش روزنامه ها نمی توان غافل ماند. جالب است که ناصرالدین شاه ممنوعیت ورود روزنامه هایی مانند اختر و قانون را اعلام کرده بود و این دو روزنامه مخفیانه وارد کشور می شدند. تاثیر روزنامه ها را که بیشتر تحت تاثیر روشنفکران بودند به صورت ملموس می توان در جنبش تنباکو ملاحظه کرد. روزنامه اختر در آذر ۱۲۶۹ شمسی به افشای قرارداد انحصار خرید و فروش تنباکو توسط تالبوت انگلیسی پرداخت و تقریبا یک سال بعد با رهبری روحانیت و مبارزه تجار با این قرارداد، فتوای تاریخی تحریم تنباکو صادر شد.

از دیگر روزنامه های آن روزگار می توان به نشریه های حکمت، ثریا، پرورش، حبل المتین و قانون اشاره کرد. این روزنامه ها آگاهی ایرانیان را از تغییرات در کشور های آسیایی و اروپایی تامین می کردند. روزنامه های ایرانی با وجود تعداد محدودشان تاثیر به سزایی در آگاهی ایرانیان از اقصی نقاط جهان داشتند. جالب اینجاست که در حد فاصل شش ماه تا ده ماه پس از پیروزی مشروطه تعداد روزنامه ها از شش به صد عنوان رسید که این نشان از آمادگی جامعه ایرانی برای گسترش در زمینه مدنی داشت.

در کنار روحانیت و روشنفکران، تجار نقش برجسته ای در تحولات سیاسی و تاریخی داشتند. تجار ایرانی از آغاز دوران ناصری از هجمه تجارت خارجی متضرر شدند و برای جبران آن دست به اقدامات عدیده ای زدند. تاسیس و شرکت های اقتصادی، سرمایه گذاری در صنایع و راه ها، تلاش برای تاسیس بانک و اقدام به تشکیل مجلس وکلای تجار از جمله این اقدامات بود. جنبش تنباکو و مشروطه عرصه اصلی کنشگری این طبقه از جامعه ایرانی بود. تجار سرشناسی مانند حاج محمدحسن امین الضرب نقش برجسته ای در تحولات آن روزگار داشتند.

سیدجمال الدین اسدآبادی پیش از ترک کشور اقدام به تاسیس انجمنی مخفی کرد و تشکل ها پیش از انقلاب مشروطه گسترش یافت و به مجامعی برای تحقق پیروزی ملت تبدیل شد. در این میان مرکز غیبی، حزب اجتماعیون عامیون، مجمع آدمیت، کمیته انقلابی و انجمن مخفی نقش مهمی داشتند.

روحانیون، روشنفکران و تجار ارتباطات سازنده ای با هم داشتند. روشنفکران و روحانیون با برقراری ارتباط با هم بی میل نبودند. سیدجمال الدین اسد آبادی نامه ای به میرزای شیرازی نوشت و در آن به آسیب های این قرارداد پرداخت. تجار نیز ارتباطات گسترده ای با روحانیون داشتند و مسجد پایگاهی برای سامان دهی اعتراضات بود. بین روشنفکران و تجار هم ارتباطات جالب توجهی وجود داشت. برخی از روزنامه ها توسط تجار تامین مالی شده و توسط ایشان رد و بدل می شد. حاج محمدحسن امین الضرب تاجر بزرگ و تاثیرگذار آن دوران تحت تاثیر سیدجمال الدین اسدآبادی بود و به قول حاج سیاح بعد از این آشنایی از جمله حق طلبان شده بود. این تاثیرپذیری منشا آثار عدیده شد.

از سوی دیگر این پویایی جامعه بود که توانست اتحادی میان روحانیون، روشنفکران و تجار را برقرار ساخته و راه را برای پیروزی ملت در جنبش مشروطه فراهم کند. کنشگری روحانیون، روشنفکران و تجار نشان از آگاهی جامعه مدنی به منافع ملی بود. پس از مشروطه، روحانیون، تجار و روشنفکران و روزنامه نگاران نقش برجسته ای در تاریخ ایران داشتند و دغدغه های مشروطه تاریخ پیش از خود را نیز شکل داد، جامعه مدنی با مشروطه نقشی برجسته گرفت و بعد از آن نیز به ثمره بخشی ادامه داد. تشکل و تحزب پس از تجارب جامعه مدنی در انقلاب مشروطه، وارد فرهنگ سیاسی و اجتماعی ایران شد، استقلال صنعت نفت به واسطه اقدامات مشروطه طلبی کهنسال همچون مصدق حاصل آمد.

میثم قهوه چیان