معبدی بر فراز جمکران

کوه خضر و کوه سفید

سال‌ها قبل، آقای مجتهدی ۱۰ روز قبل از شروع ماه رمضان و تا پایان آن یعنی ۴۰ روز(یک اربعین) در اتاقکی محقر که روی کوهی در جنوب قم ساخته شده بود به عبادت و خلوت‌نشینی مشغول شد. در آن زمان این کوه مثل حالا راه دسترسی و پله نداشت، به جز یک اتاقک حدودا شش متری؛ محلی که امروزه معروف به قدمگاه حضرت خضر نبی است، تپه‌ای به نام کوه خضر نبی، که بر اساس اعتقاد برخی از علما، همان کوه سفیدی است که در زمان ظهور امام زمان، قرار است پرچم آن حضرت در آنجا به اهتزاز درآید. اینجا دیگر مثل ۸-۷ سال قبل دنج و خلوت نیست. زائران قدیمی جمکران این جاده را خوب به یاد دارند، قبل‌تر‌ها هم تپه‌ای نرسیده به قم(بالای محله بنیاد و انتهای زنبیل‌آباد قم) بود که زیاد شبیه بقیه تپه‌ها نبود. قله آن مسطح بود(شبیه کوه سفید)، اما خبری از مسجد جدیدی که حالا روی آن ساخته شده، نبود. به جز تعداد معدودی که هر سه‌شنبه شب به جمکران می‌رفتند، کسی نمی‌دانست این تپه «کوه خضر» نام دارد. جوان‌تر‌های قم هم که اهل ورزش بودند این تپه را برای کوه‌پیمایی و قرار‌های خاص خودشان انتخاب می‌کردند. کوه خضر قبل از اینکه برایش جاده کشیده شود، پایگاه نظامی پای آن تاسیس شود و اطرافش پر شود از خانه‌های شخصی و سازمانی، محل دنجی بود در انتهای یک مسافت کویری وسیع که در جنوب قم و آب و هوای گرم آن واقعا غنیمت بود. آنها که قبلا از این تپه بالا رفته‌اند، خیلی خوب لذت هوای خنک آن را در صبح‌های روزهای گرم تابستان به یاد دارند. اگر کسی پیش‌ترها (۸-۷ سال قبل) سه‌شنبه هر هفته به زیارت مسجد مقدس جمکران می‌رفت و از این مسیر رد می‌شد و حالا بعد از این مدت دوباره به جمکران برود، واقعا شگفت‌زده خواهد شد. تغییرات اطراف مسجد جمکران همه به جای خود، اینها زیاد عجیب نیست. اما مسجدی که بالای آن تپه قشنگ (که از تمام زوایای داخل حیاط جمکران دیده می‌شد) ساخته شده، چیز دیگری است.

● بنای قدیم و بنای جدید

جاده ماشین‌رو از پای کوه و از بعد از پست نظامی درگاه ورودی تا اواسط تپه ادامه پیدا کرده است. در اواسط تپه، محیطی با مساحت حدود دو هزار و ۵۰۰ متر مربع به شکل نیمدایره با سطح آسفالت ایجاد شده و در گوشه‌ای از آن مقبره شهدای گمنام ساخته شده است. پشت این مقبره قرارگاهی ایجاد شده با چادرها و ماشین‌های نظامی، و نظامیان در حوالی آن دیده می‌شوند. از همینجا پله‌های راه خاکی زیگزاگ از مقابل کوه تا حدود دو سوم راه ایجاد شده. راه خاکی حدود ۴۰۰-۳۰۰ متر ادامه دارد تا پله‌ها شروع می‌شود پله‌هایی که بر اثر ریزش باران و شستشوی سطح رویی تپه به رنگ تپه(آجری روشن) در آمده است. برای بالا رفتن از تپه از مدخل ورودی نیمدایره‌ای تا خود مسجد حدود ۱۵تا ۲۰ دقیقه زمان لازم است. در ابتدای ورود فضایی به مساحت حدودا ۶۰ متر مربع مقابل زائران قرار دارد، سمت چپ دفتر مسجد و محل استقرار خادم مسجد است و کنار آن یک مغازه کوچک(سوپر خضر) قرار دارد که در آن آب معدنی و خوراکی‌های نظیر آن فروخته می‌شود. مقابل زائران، در اصلی ورودی مسجد(بنای جدید) قرار گرفته و از طرفین راست و چپ به پشت مسجد راه هست، جایی که بنای قدیم و وضوخانه و سرویس بهداشتی قرار گرفته. بالکنی برابر با بر مسجد با ستون‌های آجری و ارتفاع حدود ۵-۴ متری سرتاسر مقابل مسجد را مشرف به شهر قم گرفته و با نرده‌های سبز رنگ با ارتفاع حدود یک و نیم متر حفاظت می‌شود. در پشت بنای جدید هنوز عملیات ساخت مسجد به پایان نرسیده و سالنی در حال ساخت است که در اطراف آن مصالح ساختمانی ریخته شده. ضلع قرینه مسجد که پشت به شهر است به طور کامل نماسازی نشده است و از پایین تا بالای کوه سیمی کشیده شده که نقاله‌ای را حمل می‌کند و برای بالا آوردن مصالح از پایین ساخته شده و الان هم همانجا رها شده است.

● قدمگاه

مسجد یک در ورودی بیشتر ندارد، داخل مسجد که محیطی مستطیل شکل است با اضلاع حدودا ۸ در ۲۰ متری تا انتهای قدمگاه کشیده شده. فضای ویژه خواهران و برادران توسط یک پرده از هم جدا شده و یک کتابخانه کوچک با کتب مذهبی مقابل در ورودی قدمگاه قرار داده شده است. خود قدمگاه که به بنای قدیم مشهور است، به شکل دایره درست شده، دیوار‌های سبز و زرد و آبی رنگ دارد و یک دیواره از جنس آلومینیوم آن را به دو نیمدایره(زنانه و مردانه) تقسیم کرده است. تمام مساحت قدمگاه بیش از ۹ متر مربع نیست. در گوشه‌ای از آن(قسمت مردانه) یک محراب به عمق حدود ۳۰سانتیمتر، پهنای ۵۰ سانتیمتر و درازای حدود ۱۲۰ سانتیمتر کنده شده. حاشیه محراب زردرنگ است و بالای آن چند نخل و ماه و ستاره گچبری شده است. بالای قدمگاه به شکل گنبد است و به شکل خاصی با ترکیب بته جقه و طرح‌هایی شبیه درختان کاج(که شباهت چندانی به گچبری‌های سایر مساجد ندارد) گچبری شده. روی بته‌جقه‌های دورتادور گنبد نام ائمه نوشته شده است و یک چراغ سبزرنگ همیشه در آن روشن است، نور این چراغ و انعکاسی که در دیوارهای سبزرنگ آن ایجاد می‌کند فضایی روحانی به آن داده. مجسمه یک مسجد با ارتفاع حدود یک و نیم متر از سطح زمین در دیوار با ابعاد حدودا ۳۰ در ۴۰ سانتیمتر ساخته شده است و کف قدمگاه از جنس سنگ است.

● قبل ترها خلوت‌تر بود

شب‌های چهار‌شنبه (سه‌شنبه شب، زمانی که برای زیارت مسجد جمکران سفارش شده) و پنج‌شنبه این مسجد بیش از همیشه زائر دارد، در سایر روزها در یک زمان بیش از ۲۰ نفر در مسجد حضور ندارند. اما در ایام نیمه شعبان این تعداد آنقدر زیاد می‌شود که تمام پله‌ها پر از زائرین این مسجد می‌شود. محمد ۲۳ ساله خادم روز این مسجد است که در استخدام اداره اوقاف است. او در مورد تاریخ ساخت مسجد می‌گوید: «فکر کنم شش سال است که اینجا ساخته شده، بعد از دفن شهدای گمنام در این محل مسجد رونق بیشتری پیدا کرده است.» او می‌گوید: «در نیمه شعبان و بعضی از مناسبت‌ها تعداد زائران مسجد به ۴-۳ هزار نفر هم می‌رسد.» سیدرضا، مرد میانسالی هم که صاحب فروشگاه مسجد است، می‌گوید:«۴-۳ سال است که اینجا مغازه دارم، این بنا ۷-۶ سالی است که ساخته شده.» او هم در مورد این مسجد چیزی بیشتر از آنچه در کتاب «مسجد خضر نبی اردوگاه یاوران حضرت مهدی‌(عج)» نوشته شده، نمی‌داند.

مهدی، ۳۷ ساله و اهل قم است، یک روز در میان یا هر روز به این کوه می‌آید، به گفته خودش این یک عادت قدیمی است که هنوز هم با وجود تغییرات کوه آن را حفظ کرده. لباس ورزشی به تن کرده و یک کتاب در دست دارد. او می‌گوید: برای ورزش به اینجا آمده‌ام، پیش از این هم می‌آمدم. او در مورد پیشینه این کوه می‌گوید: «قبلا که ساخت و سازها در اطراف کوه انجام نشده بود، اینجا خیلی خلوت‌تر بود. کوه دوبرادرون و یزدان جنبه زیارتی بیشتری نسبت به اینجا داشت، اما بعد از دفن شهدای گمنام در این محل و ساخت مسجد جدید، زائران زیادی به اینجا جذب شدند.» یک روحانی که در حال بالا آمدن از کوه در حال قرائت قرآن است و ۳۸ سال دارد، می‌گوید: «چهار سال است که برای زیارت به این کوه می‌آیم. اینجا قدمگاه حضرت خضر نبی است، این کوه خیلی مورد توجه آقاست، بعضی از مومنین هم در اینجا به حضور آقا تشرف پیدا کردند.»

● اتاقکی با در فلزی و یک پنجره

خوشبختانه این بنا مثل خیلی از بناهای تاریخی نیست، هنوز افراد زیادی در قم هستند که پیشینه آن را قبل از تغییرات فعلی به یاد دارند. علی ۲۹ ساله که متولد قم و قبلا ساکن این شهر هم بوده است در مورد این اتاقک می‌گوید: ۶-۵ سال قبل وقتی ۲۰-۱۹ ساله بودم برای تمرین ووشو و کوهپیمایی با دوستان‌مان به این کوه می‌آمدیم. او می‌گوید: «در آن زمان هیچ جاده‌ای برای دسترسی به اینجا‌ـ سطح بالایی تپه‌ـ وجود نداشت، تا پای کوه یک راه بود ولی آسفالت نشده بود، در اطراف کوه هم هیچ خانه‌ای وجود نداشت.» او که قبلا به طور منظم به این کوه می‌آمده است در مورد اتاقک مزبور می‌گوید: «یک اتاقک آجری حدودا شش‌متری بود، دیوارهای داخلی اتاق با گچ سفید شده بودند و اتاقک یک در فلزی کهنه داشت که به آن قفل نزده بودند، اتفاقا یک‌بار هم داخل اتاقک رفتیم و نیمرو برای صبحانه درست کردیم.» او در مورد خصوصیات داخل اتاقک می‌گوید: «اتاق یک پنجره داشت و کف اتاقک یک موکت کهنه پهن شده بود، در آن زمان نمی‌دانستیم اینجا محل عبادت حضرت خضر بوده است.» الان هم در مسیر بالا رفتن از کوه یک اتاقک سفید‌رنگ هست، حدودا در میانه‌های پله‌های کوه اتاقکی هست با در فلزی که از داخل پشت در را با آجر گرفته‌اند و به آن قفل زده‌اند و تمام اتاقک را سفیدرنگ کرده‌اند. ابعاد این اتاقک خیلی شبیه چیزی است که علی از آن صحبت می‌کرد، اما کسی در مورد آن چیزی نمی‌دانست!

● کوه سفید

در روایات اسلامی بر قداست کوهی سفید که در اطراف قم و به نزدیکی دهی کهن که در جنب مسجدی است و جمکران نام دارد تاکید شده است. می‌گویند پرچم قائم آل محمد را هنگام ظهور در آن مکان بر می‌افرازند. از طرفی رونق آن(کوه سفید) از علائم نزدیکی ظهور حضرت مهدی است نه اینکه حضرت از آنجا ظهور کنند؛ در حدیثی از امام علی نقل شده که ساخت مسجدی را در کنار کوه خضر که پایگاهی برای یاران امام موعود(ع) است خبر می‌دهد. این حدیث که کلمه جمکران را نیز به همراه دارد در کتاب انوارالمشعشعین، ج ۱، ص ۴۵۴ فصل ۱۰، نور سوم نقل شده است.

اما هنوز هم بین صاحب نظران در مورد تشخیص کوه سفید اختلاف نظر هست. بسیاری از علمای قم اعتقاد دارند منظور از کوه سفید، کوه خضر نیست. بلکه همان کوهی است که از تمام نقاط شهر قم دیده می‌شود. (موقع رفتن به قم از حدود ۱۰ کیلومتری قم به خوبی دیده می‌شود.)

کوهی به رنگ سفید (و به همان نام یعنی «کوه سفید») که هنوز دسترسی به آن زیاد آسان نیست، سفیدی کوه مثل کوه‌های مناطق کوهستانی است، اما در واقع روی کوه برف ننشسته، رنگ اصلی کوه سفید است. اما رنگ کوه خضر نبی شبیه سایر تپه‌های مجاور و آجری رنگ است. در هر صورت برخی نقل می‌کنند روزی که حضرت مهدی ظهور کنند، پرچم او روی کوه سفیدی در قم به اهتزاز درخواهد آمد.

● چهل روز در کوه خضر

در شش‌کیلومتری مرکز شهر قم کوهی وجود دارد که از بالای آن می‌توان همه شهر را دید. بر اساس برخی نسخ، این کوه منسوب به حضرت‌خضر(ع) با قدمت سه هزار سال است. می‌گویند بر قله این کوه در سه هزار سال پیش(حدود هزار و ۵۰۰ سال قبل از هجرت) غاری بوده که خضر نبی در آن غار به عبادت و نیایش می‌پرداخت، غاری که امروز به مسجد کوچکی تبدیل شده است و سال‌ها پیش از این در حالی که هنوز قم آنقدر بزرگ نشده بود که خود را به دامنه این کوه برساند گفته می‌شود معبد عارفان بوده.

یکی از اصلی‌ترین و مشهورترین دلایلی که این کوه وجهه خود را از آن کسب کرده است نقل قولی است از آقای مجتهدی. بر اساس این نقل «وقتی که آقای مجتهدی در قم اقامت داشتند با کوه خضر بسیار مانوس بودند. در آن زمان هنوز مسجد همان حالت قدیمی خود را داشت(یعنی به صورت اتاقکی بوده) و معنویت عجیبی بر فضای آن حاکم بود و ایشان می‌فرمودند: مسیر عبور حضرت مهدی از زمینی که مسجد جمکران در آن واقع است هنوز روشن است. کوه خضر نیز از اماکن مورد علاقه ایشان بود و در آنجا خلوت می‌کردند و به دعا و توسل می‌پرداختند. آن سال تصمیم گرفته‌ بودند که اربعینی (مدت زمانی برابر ۴۰ روز که برای اهل زهد و عرفان عدد مقدسی است) را در کوه خضر سپری کنند و ۱۰روز پیش از فرا رسیدن ماه رمضان (تا انتهای ماه رمضان) به کوه خضر رفتند و در اتاقی که در آنجا بود ساکن شدند و ارتباط‌شان را جز با معدودی از دوستان قطع کردند... » . برگرفته از توضیحاتی که متولیان کوه منتشر کردند

● خضرهای ایران

در ایران سه نقطه به نام «قدمگاه خضر» شهرت دارد، یکی کوه خضر نبی در قم(که در لغتنامه‌ها از آن نامی برده نشده است) و دوتای دیگر در مازندران وجود دارند. اولی برجی است در آمل نزدیک سبزه‌میدان که در قبرستانی معروف به مصلی واقع شده است. و دومی بنای کوچکی است بین شهر استرآباد و قلعه‌خندان. نامگذاری اماکن به نام «خضر» در ایران و کشور‌های اسلامی بسیار شایع است. در شمال، جنوب، غرب و مرکز ایران اماکنی به نام خضر نامگذاری شدند. حسین‌آباد کوه خضر در مرکز کشور که دهی است از دهستان توابع ارسنجان بخش زرقان شهرستان شیراز، دست خضر که دهی است از دهستان حومه بخش مرکزی شهرستان شیراز، خضر دهی است از دهستان چهاربلوک بخش سیمینه رود شهرستان همدان و زیارتگاهی هم به نام خضر دارد. برگرفته از لغتنامه دهخدا

امیرهادی انواری